Alt tábhachtach thíos ó pheann Mhàrtainn Mac A Bhàillidh ar ghéarchéim na tithíochta i nGaeltacht na hAlban a foilsíodh ar an suíomh Bella Caledonia le déanaí. Tá na fórsaí ceannann céanna ag brú aníos ar Ghaeltacht na hÉireann, dár ndóigh. Go bunúsach, caithfear srian a chur ar mhargadh príobháideach na tithíochta nó ní bheidh todhchaí i ndán d’óige na Gaeltachta, bíodh sin in Éirinn nó in Albain:
Tha staing taigheadais dhùthchail ann a tha na fhuadachadh eaconamach den òigridh a thogadh air Gàidhealtachd is sna h-Eileanan. Tha an cruaidh-chàs seo mairbhteach do dh’oidhirpean cànan is cultar na Gàidhlig a ghlèidheadh ann an coimhearsnachdan dùthchail is eileanach, is a’ bagairt cur às dhaibh.
Chan fhaigh an òigridh no teaghlaichean òga cothrom air taighean air a’ mhargaidh fhosgailte. Chan eil sgeamaichean ‘Cuideachadh gus Ceannach’ aig an Riaghaltas, no ‘a’ Bhanntach Eileanach’ nan cuideachadh, cleachdaidh iad airgead poblach gus taic a chur ri àrdachadh phrìsean, a’ toirt seachad maoineachadh poblach do phrothaid phrìobhaideach. Tha e coltach gu bheil mì-thuigse ann air leathad is farsaingeachd na staing taigheadais. Fhad ’s a tha cruaidh fheum air tuilleadh taigheadais shòisealta agus air prìs reusanta, cha fhreagair sin air an duilgheadas structarach, cha chuidich e proifeiseantaich òga a dhol ann an co-fharpais ri luchd-seilbheachd, ri daoine a leig seachad an dreuchd, ri luchd-ceannach dàrna taighean, gus an taigh aca fhèin a cheannach.
Feumaidh gach taigh a thèid a reic ann an Alba ‘Aithris Taighe’ fhaighinn. Nì suirbhidhear clàraichte an aithris seo a dh’innseas cor agus luach an taighe, agus a bheir Teisteanas Dèanadas Lùthais EPC don taigh. Tha a’ phrìs seo air a meas reusanta stèidhichte air cor an taighe agus na margaidh. Ach tha luach ann an taigh eadar-dhealaichte a rèir dè thachras leis. Ma dh’fheumas tu fuireach ann, chan fhaigh thu airgead air ais air. Mas urrainn dhut a chur a-mach air mhàl ann an sgìre far a bheil turasachd luachmhor, nì thu prothaid shusbainteach air a cheadachas prìs nas àirde.
Tha taighean gan reic air an luach mar àitichean-màil, seach an luach mar àitichean-fuirich. Thèid taighean a reic gu tric air prìs còrr is 30% thairis air luach Aithris Taighe. Gus morgaids fhaighinn air taigh, feumar eàrlas air 5-20% den luach a rèir na h-Aithrise Taighe. Tha taighean gan reic an-dràsta, gu tric neo-fhaicte, do dhaoine is do chompanaidhean aig a bheil an t-airgead a phàigheas còrr is 130% den luach len airgead fhèin.
Cha chuir a bhith a’ togail tuilleadh thaighean an aghaidh a’ mhì-chothroim eaconamaich seo. Feumar a’ mhargaidh a riaghailteachadh.
Mar neach-ceannach, feumaidh airgead a bhith agad airson eàrlas eadar 5% agus 20% de luach an taighe, a rèir an t-suidheachaidh agad agus a’ bhanca. Bidh a’ mhorgaids stèidhichte air luach an taighe mar a chaidh a mheasadh san Aithris Taighe. Ma tha tuarastal math gu leòr agad, gheibh thu morgaids suas gu 95% de phrìs an taighe. Bidh a’ mhorgaids a gheibhear stèidhichte air a’ phrìs anns an Aithris Taighe, chan ann air a’ phrìs reic. Tha fèill mhòr air taighean air a’ Ghàidhealtachd, agus tha turasachd a’ ciallachadh gu bheil taighean màil luachmhor, thèid taighean a reic ’son 120 – 150% de luach Aithris Taighe.
Mar eisimpleir, math dh’fhaodte gun tèid taigh le luach Aithris Taighe air £160,000 a reic airson £208,000, 130% den luach san Aithris Taighe. Dh’fheumte eàrlas air 10%, £16,000. Dh’fheumte £48,000 a bharrachd gus 30% thairis air an Aithris Taighe a phàigheadh. Tha seo a’ ciallachadh gum feumadh £64,000 a bhith agad gus an taigh seo a cheannach. Feumaidh an t-airgead sin a bhith agad, a bharrachd air cosnadh àrd gu leòr a leigeas leat morgaids fhaighinn anns a’ chiad dol a-mach. Le taighean màil cho gann agus cosgail, agus gainnead chosnaidhean matha cuideachd, chan eil cothrom aig daoine òga airgead a shàbhaladh
Tha turasachd, tro sheirbheisean leithid AirBnB, a’ toirt dhachaighean air falbh bho choimhearsnachdan. Tha an àireamh thaighean air màl goirid a’ sìor èirigh, leis an Eilean Sgitheanach an t-àite as miosa ann an Alba a thaobh thaighean màil. Tha timcheall air 1000 taigh air màl goirid, 18.6% de na taighean. A rèir figearan na Comhairle, chan eil ach 4500 dachaigh san Eilean Sgitheanach, le còrr is 10,000 a’ fuireach anns an Eilean. ’S e an t-Eilean Sgitheanach an sgìre as miosa an Alba a thaobh dhachaighean anns am bi daoine a’ fuireach làn ùine, 91.6% air a’ Ghàidhealtachd, 95.9% air feadh Alba, ach 81.4% san Eilean.
Tithe atá le fáil ar cíos ar AirBnB agus ar ghnáth-chíos ar Eilean Sgitheanach
Ged a tha cruaidh fheum air barrachd taigheadais shòisealta, tha a’ mhargaidh taigheadais a’ ciallachadh nach fhaigh proifeiseantaich òga, aig a bheil obair mhath, dotairean, nursaichean, tidsearan, ailtirean is innleadairean cothrom air taigh. Chan eil sgeamaichean an Riaghaltais, mar ‘Cuideachadh gus Ceannach’, a’ toirt cothrom dhaibh a dhol an co-fharpais le daoine beartach, is companaidhean turasachd. Aig a’ cheann thall tha na sgeamaichean seo a’ maoineachadh àrdachadh phrìsean le airgead poblach.
Tha coimhearsnachdan feumach air teaghlaichean òga is luchd-obrach. Tha taighean gan reic an-dràsta do dhaoine le airgead a nì airgead asta. ’S e dachaigh do dhaoine a tha a’ fuireach no airson fuireach ann a bu chòir a bhith ann an taigh. Ged a tha turasachd na pàirt chudromach den eaconamaidh, cha bu chòir dhi coimhearsnachd a mhùchadh is a mharbhadh.
Tha cosnaidhean matha gann air a’ Ghàidhealtachd, le tuarastalan meadhanail £1,824 nas ìsle na tha iad an Alba air fad. Tha obraichean aoigheachd gu tric sealach is ràitheil. Tha 13% de mhuinntir an Eilein Sgitheanaich ag obair ann an aoigheachd an taca ri 6.3% aig ìre nàiseanta. Tha 64.4% de dhaoine ag obair ann an aoigheachd a’ cosnadh nas lugha na tuarastal bith-beò. ’S i aoigheachd as ìsle a thaobh pàigheadh an Alba, £8.72 gach uair, fo thuarastal bith-beò. Tha 6.8% de mhuinntir an Eilein an sàs ann an àiteachas is iasgach an taca ri 2% gu nàiseanta.
Cuir ris a seo gu bheil cosgaisean bith-beò nas àirde ann an sgìrean dùthchail. Pàighidh daoine barrachd air màl, biadh, dealan, teasachadh, connadh, agus cosgaisean lìbhrigidh. Chan eil còmhdhail phoblach ro mhath, agus feumaidh daoine siubhal astar mòr, anns na càraichean aca fhèin, gus seirbheisean a chleachdadh. Tha seirbheisean slàinte agus cùraim, gailearaidhean, taighean-tasgaidh, tachartasan spòrs is cultarach uile nas dorra faighinn thuca ach air am pàigheadh tro chìsean. Tha bun-structar dùthchail agus neo-ionannachd eaconamach a’ peanasachadh òigridh air a’ Ghàidhealtachd. ’S e fuadach eaconamach leantainneach a tha seo.
Cuid de na cosgaisean a bharrachd ro mhuinntir na Gàidhealtachd:
+£1,000 gach bliadhna air teasachadh
*Tomhas aig Comann Taigheadais Loch Aillse is An Eilein Sgitheanaich *mus deach prìsean àrdachadh o chionn ghoirid*
+£3,456 gach bliadhna air mhàl
*Màl meadhanail ann an Alba £628pm / ach An t-Eilean Sgitheanach £916pm
+£1,040 gach bliadhna air biadh
*Tomhas tuairmseach £20 gach seachdain air biadh dachaighe
-£1,824fo thuarastal meadhanail ann an Alba *
+£7,320 nas miosa dheth gach bliadhna
*Tuarastal meadhanail an Alba £25,296, no £527 san t-seachdain, air a’ Ghàidhealtachd £23,472, no £489 san t-seachdain. Tuarastal stèidhichte air 48 seachdain sa bhliadhna. Faic aithris HIE.
D’ardaigh praghas na dtithe agus na n-árasán sna Sé Chontae Fichead 14.4% le linn 2021. Agus sa chéad ráithe den bhliain 2022 d’ardaigh siad ar ráta de thart ar 8%. An leithscéal a bhí ag an rialtas de bharr an bhoilscithe seo trátha na paindéime ná gur chuir an dianghlasáil moill ar an ráta go bhféadfadh tógálaithe dul i mbun oibre le linn 2020.
An teachtaireacht a bhí ann ná go dtiocfadh plateau ar an mboilsciú nuair a thosódh na crainn tógála ag corraí arís agus nuair a bheadh na sluaite den lucht tógála ar ais ar na suíomhanna.
Tugadh cead pleanála do bheagnach 43,000 aonad tithíochta le linn 2021. Rinne an tAire Tithíochta, Darragh O’Brien, lainseáil ar a phlean Homes for All i bhfómhar na bliana céanna. D’fhógair sé go dtógfaí thart ar 30,000 tithe nua in aghaidh na bliana agus go sásódh sé sin “an t-éileamh”
Mar sin, agus na tithe uilig seo á dtógáil le linn 2021, agus tuilleadh cinn á dtógáil i gcéad ráithe na bliana seo (níl figiúirí ar fáil go dtí seo, go bhfios dom), cén fáth go bhfuil ardú leanúnach ar phraghas na dtithe, ardú as cuimse?
Ar an gcéad dul síos, meastar go bhfuil thart ar leathmhilliúin duine sa stát gan dídean cheart – 500,000 duine. Áirítear na bochtáin a fhulaingíonn ar shráideanna cathracha agus bailte an stáit san fhigiúr sin, thart ar 10,000 duine. Ach, tá 490,000 duine eile atá ag maireachtáil i dtithe ar cíos gan aon chinnteacht ag baint leo, nó tá siad fásta agus iad sna fichidí agus tríochaidí agus iad fós sa bhaile. Le linn na paindéime d’éirigh le sciar maith de na daoine sin airgead iarlais tí a shábháil, rud a chruthaigh éileamh ollmhór ar an líon beag de thithe atá ar díol sa mhargadh.
Ach ní hé sin iomlán an scéil. As na tithe nua a tugadh cead pleanála dóibh le linn 2021 beidh an tromlach á ndíol isteach sa mhargadh príobháideach. Cruthaíonn sin dhá fhadhb – cuireann sé leis an mbáiní atá sa mhargadh cheana agus tugann sin an deis do na forbróirí an praghas a ardú, agus, an tarna rud ná go dtugtar deis do na creach-chistí na haonaid a alpadh suas.
Mar a thuairisc alt san Irish Times an mhí seo caite, tugadh cead pleanála do 26,000 árasáin agus mar a bhaineann sé leis an bhfigiúir sin “nearly 19,000 of these permissions were earmarked for Dublin, where foreign investors have flooded into the capital’s private rented sector market to avail of comparatively strong returns”.
Fiú ag leibhéal na gComhairlí Contae nuair a thógtar eastát nó bloc árasán nua bíonn céatadán i bhfad ró-íseal ag dul mar thithíocht sóisialta agus slogtar go leor de na haonaid – fiú cinn a tógadh ar thalamh poiblí! – ar ais isteach sa mhargadh príobháideach, rud a chuireann na praghsanna in airde arís.
I mbeagán focal, níl fáil ag an ngnáthdhuine ar na tithe atá á dtógáil. Tá an soláthar tithíochta á choimeád ag leibhéal an-íseal ag an rialtas agus é i lámha na bhforbróirí agus na gcreach-chistí.
Is dual dóibhsean an soláthar a choimeád íseal, mar is féidir leo praghsanna áiféiseacha a ghearradh ar thithe – agus is féidir linn an rud céanna a rá faoi na gníomhairí eastáit, na tiarnaí talún, na dlíodóirí agus gach éinne atá ag baint brabúis ón gcóras ainnise seo.
Caithfear an bhéim i soláthar tithíochta a bhaint ó na forbróirí príobháideacha agus dualgas a chur ar an stát an fhadhb a réiteach. Tá sé chomh lom agus chomh simplí leis sin. Is léir don dall anois (bhuel, seachas lucht Fhianna Fáil, Fhine Gael agus na nGlasach) go bhfuil teipthe go hiomlán ar an margadh príobháideach tithe a sholáthar do shaoránaigh. Tá glúin daoine óga ag fanacht ar athrú éigin teacht.
Táthar ag súil go dtiocfaidh an t-athrú sin ó Shinn Féin, atá anois go bunúsach faoi réir mar an gcéad rialtas eile. Ach, má dhéantar scagadh ar pholasaí tithíochta Shinn Féin, ní ann don ghníomh radacach atá de dhíth chun cumhacht an mhargaidh phríobháidigh a bhriseadh. Tá an modh soláthair mar an gcéanna – go mbeimis ag brath ar na forbróirí – cé go bhfuil 10,000 tithe níos mó á ngeallúint.
D’fhéadfaí a rá fiú, ó thaobh na staire de, nach bhfuil plean Shinn Féin chomh radacach is a bhí plean Fhianna Fáil sna caogaidí mar shampla nuair a tógadh na deicheanna de mhílte de thithe poiblí i mbruachbhailte Bhaile Átha Cliath agus cuireadh deireadh, nach mór, le géarchéim tithíochta na linne sin.
Tá dualgas ar dhaoine – daoine óga ach go háirithe – a bheith ag éileamh agus gníomhú ar son na tithíochta poiblí ón mbun aníos. Is é sin go n-éileoidís go mbeadh comhlacht stáit i mbun tógáil tithe (rud a chruthódh na mílte post) agus go bhfanfadh na tithe sin i seilbh an stáit go buan nuair a thógfar iad, rud a bhainfeadh an chumhacht ó na forbróirí agus na tiarnaí talún.
D’fhéadfaí na hoibrithe céanna a chur ag obair ar na mílte tithe tréigthe sa chóras chomh maith. Ach caithfear dúshlán “cearta sealúchais” lucht an rachmais a thabhairt ar dtús.
Bearta móra radacacha atá de dhíth, seachas sop in áit na scuaibe. Níl aon bhealach eile as an tsáinn ina bhfuil an leathmhilliún duine gan dídean a luadh cheana, mar is léir ón stair.
Bhí agóid mhór faoin ngéarchéim tithíochta ar siúl le gairid in Aberystwyth na Breataine Bige ag ár gcomrádaithe in Cymdeithas yr Iaith Gymraeg(“Cumann na Breatnaise”).
Dála cás s’againne in Éirinn, tá cúrsaí tithíochta ina n-ábhar achrainn sa mBreatain Bheag le píosa maith anuas, agus tá Cymdeithas yr Iaith ar cheann de na grúpaí atá ag troid in aghaidh chumhacht lucht an rachmais agus na dtiarnaí talún.
Bhí baill den chumann tionontaí ACORN i láthair ag an agóid freisin, macasamhail CATU in Éirinn.
Cothrom an ama seo 60 bliain o shin a bunaíodh Cymdeithas yr Iaith. Ón gcéad lá riamh bhain siad úsáid as an easumhlaíocht shibhialta mar chroílár dá stráitéis – b’é ceann de na chéad rudaí a rinne siad ná bac a chur ar phríomhdhroichead Aberystwyth.
Ach tá dúshláin fós ann. In Ynys Môn (“Anglesey”), mar shampla, ceann de na ceantracha is láidre Breatnaise, tá sráidbhailte ann ina bhfuil breis is 75% de thithe ina dtithe saoire – rud atá ina scannal dearg a bhrúnn cainteoirí óga Breatnaise amach ón áit.
Léiríonn na figiúirí sin an leisce uafásach atá ar rialtais rialú a dhéanamh ar an margadh tithíochta, agus is dá bharr seo a deir Cymdeithas go bhfuil pobail Bhreatnaise á ndúnmharú ag fórsaí an mhargaidh.
Is próiseas é seo, ar ndóigh, atá ar siúl ar fud an domhain. Is córas idirnáisiúnta é an caipitleachas.
Chun aird a tharraingt ar nádúr idirnáisiúnta na faidhbe seo, rinne Misneach agus ár gcairde iMisneachd na h-Alba, agus grúpaí Ceilteacha eile, an físeánseo i gcomhar le Cymdeithas arú anuraidh.
Tá baill de Mhisneach i gceantracha éagsúla Gaeltachta ag obair ar fheachtas tithíochta faoi láthair, agus tá go leor againn gníomhach i CATU chomh maith.
Na bíodh aon doiléireacht faoi seo – is cearta daonna iad cearta tithíochta. Tá áit chónaithe shábháilte tuillte ag chuile dhuine beo, beag beann ar a gcumas airgeadais, agus cuireann daoine saibhre an ceart seo ar ceall ar mhaithe le brabús a dhéanamh. Míníonn an físeán seo go snasta é:
Ar ndóigh, nuair atá pobal mionteanga i gceist, tá gné eile den scéal ann chomh maith. Seasann Misneach lenar gcairde thar sáile agus leis an éileamh atá acu ar athrú radacach polaitiúil le dul i ngleic le scriosadh a bpobal. Cymdeithas yr Iaith abú!
Mar chuid de Meitheal Misneach beidh muid ag reáchtáil caint ar Zoom a thugann aghaidh ar cheann de na ceisteanna is práinní in Éirinn agus i dtíortha eile ina bhfuil pobal teanga mhionlaithe – ‘sé sin ceist na tithíochta.
Teideal an phléphainéil ná “An Tithíocht: Bunriachtanas Beatha Teanga”
Beidh sé ar siúil Dé Sathairn an 13ú Feabhra ag a 3 i.n. ar Zoom.
Más mian leat clárú don ócáid seo seol d’ainm chugainn tríd r-phost a sheoladh chuig eolas@misneachabu.ie agus seolfar an nasc Zoom chaoi chugat.
Tá gníomhaithe againn ó cheantracha Gaeltachta in Éirinn, in Albain agus ó phobail Bhreatnaise sa Bhreatain Bheag chun léargas a thabhairt ar na coinníollacha agus na feachtais éagsúla sna dúichí s’acu féin.
Is cinnte go mbeidh neart le foghlaim ag gníomhaithe pobail, Gaeil, agus daoine eile nach iad ón bpléphainéal spéisiúl seo.
Na cainteoirí:
Eilís Nic Eibhearáird; Ball den ghrúpa Caomhnú Ráth Chairn atá ag feachtasaíocht chun an ceantar Gaeltachta sin a choinneáil slán ó eastát tithíochta atá beartaithe a scriosfadh an ceantar ó thaobh na teanga de.
Elin Hywel; Tá Elin ina cathaoirleach ar ghrúpa oibre na bpobal inbhuanaithe i gCymdeithas agus is ball de Mhisneachd in Albain í freisin. Tá baint aici le Undod, grúpa neamhspleáchais radacaigh na Breataine Bige, chomh maith.
Cárthach Ó Faoláin; As Cill an Fhuarthainn i Rinn Ua gCuanach é Cárthach. Tá céim sa Dlí agus sa Ghaeilge aige ó Choláiste na hOllscoile, Corcaigh, agus tá Máistreacht ar bun aige sna hábhair chéanna. Scríobh sé aighneacht i gcoinne na forbartha tithíochta ina cheantar féin agus tá sé gníomhach i saol cultúrtha na háite.
Fiona Nic Ìosaig; Is as Uibhist do Fiona agus is ball í de Mhisneachd sna hOileáin Thiar in Albain. D’fhoilsigh Misneachd “Plean Radacach do Ghaeilge na hAlban” le blianta beaga anuas agus bíonn tionchar acu ar an ndioscúrsa faoin ngéarchéim teanga i nGaeltacht na hAlbain i gcónaí.
Más ball de MISNEACH thú agus más mian leat páirt a ghlacadh sa Mheitheal féin – a bheidh ar siúil idir 10 r.n. agus 2 i.n. an lá céanna – seol d’ainm chuig eolas@misneachabu.ie agus luaigh gur mhaith leat freastail ar an Meitheal
