Author: misneach

Tóir ar an Eagrán is déanaí de Mionlach

Tá tóir ar an eagrán is déanaí de Mionlach, Eagrán #14. Tá an t-eagrán ar fáil sna háiteachaí seo a leanas ar €3 nó £2 an chóip.

Nó is féidir cinn a cheannach anseo ar an suíomh i gcónaí.

Má tá moltaí ag Gaeil faoi shiopaí nó áiteachaí a mbeadh sásta glacadh le cóipeanna den iris, is féidir scéal a chuir chuig eolas@misneachabu.ie

Colonial Discourse On The Irish Language Still Rife In The Twenty-Six Counties

Every so often ‘journalists’ in the Twenty-Six Counties deign to allow discourse on the Irish language in the English-language media. The release of census results every five years usually stirs up some discussion on the state of the language in modern Ireland, before the question is then forgotten about for another few years.

More often than not, the purpose of discussing the Irish language is motivated, not by a need to find ways in which to promote our native tongue, but instead, and as with many other topics aired by the media, the purpose is to stir controversy.

This motivation, arising from a colonial loathing of the Irish language, is done consciously and with purpose. We do not need to stray too far into the past to see examples of this, we only have to look to last week with the repeated attacks by Newstalk presenters against the language and the incoherent ramblings of journalist Brenda Power on RTÉ’s Upfront programme.

On the show, Power claimed that the Irish language was ‘dead’, despite the clear evidence of its continued survival both as a community language and in various spheres of Irish society, from the education system straight through to the media.

On other occasions this process of denigration operates at a subconscious level and is couched in terms of ‘humour’. The bizarre ‘bit’ on last Saturday’s Late Late Show in which US presenter Conan O’Brien was coaxed into mocking the Irish-language names of people in the audience was an illustration of this self-loathing colonial cringe. Evidently, the Anglocentric mind finds great amusement in different languages having different phonetic systems.

Late Late Show audience members denigrating the Irish language, couching this ridicule as ‘humour’.

In the Six Counties, this colonial opposition manifests in unionist hostility to every aspect of the Irish language, with the current point of focus of this being fervent unionist opposition to the erection of bilingual signage in Belfast and in other urban centres.

Although there is a spectrum of usage, the Irish language essentially operates on two interlinked levels in Ireland – within the education system and outside the education system.

Many sociolinguists maintain that languages which are robust will see high levels of intergenerational transmission and community usage. This mainly occurs in the Gaeltachtaí, although these areas are under serious threat due to their historic marginalisation, lack of infrastructure, and lack of democracy in how they are run.

Despite the overall importance of the Gaeltachtaí as a fount of the language for speakers elsewhere, both linguistically and in terms of Gaeltacht natives involved in Irish-language media and education, little time is given in the English-language media to discussing the maintenance of these areas.

The impact of the housing crisis, the blight of holiday homes, the lack of broadband, poor infrastructure such as roads and quays, an over-reliance on the fickle tourist industry to sustain the economy, and the progress of the language planning process are all issues that should be up for discussion when talking about the future of the Gaeltachtaí.

However, one topic that the English-language media does regularly discuss is the matter of ‘compulsory Irish’ within the education system. Undue focus on this aspect of the discussion around the Irish language pleases the old guard anti-Gaeilge types resentful at having been ’forced’ to read Peig in the 1970s.

Such discussions rarely deal in facts and almost always bring myths around the language to the fore. One contributor on RTÉ’s Upfront programme that discussed ‘compulsory Irish’ bizarrely stated that he was a huge fan of history, yet appeared almost enthusiastic to see the death of the Irish language.

Gladly, as illustrated by numerous surveys over the years, such viewpoints are in the minority and most people are in favour of continued state support for the Irish language in the education system.Play

The Department of Education is to blame for much of the ire that is directed at the teaching of Irish within the education system in the Twenty-Six Counties.

Since the Twenty-Six County economy began to shift towards a more globalised system in the 1960s, the Department has consistently eroded the status of the Irish language within English-medium schools.

The updated curriculum recently published by the Department removed a further half an hour of Irish instruction from the time allocated to subjects for English-medium schools. There is much talk of reforming ‘teaching methods’ for Irish, but the amount of time required to acquire the language is key, and this has been constantly eroded over the last number of decades by the Department.

One commentator recently noted that the Department is seeking to “kill the Irish language by stealth” within the education system. The lax derogations system recently introduced for students who do not wish to take Irish at Leaving Certificate level confirms this.

Tens of thousands of students are now opting out of learning Irish on spurious grounds, despite the Department of Education being warned that this would happen.

Moreover, the Department and others who support this derogations system and who argue against Irish being a core subject, use spurious arguments citing ‘multiculturalism’ and ‘inclusivity’ to state that foreign born students be allowed to opt out of learning Irish. This is in fact a racist policy, the real essence of which is the belief that people who arrive from overseas are not be capable of learning Irish, or have no interest in integrating into Irish society through acquiring Irish.

The same Department has also consistently stood in the way of the founding of gaelscoileanna. Between 25% to 50% of parents in the Twenty-Six Counties would send their children to a gaelscoil or gaelcholáiste if given the opportunity, yet 102 years after the founding of the state only 8% have this opportunity.

Removing Irish as a core subject in the wider-education system will only erode the Irish language further, it will not “allow those who are serious about it, to study it” as some may claim. It will only remove the option for the many who want to study.

‘Compulsory Irish’ provides a decent foundation on which to expand the teaching of Irish.

More resources need to be put into the teaching of Irish in English-medium schools, with the progressive phasing in of the teaching of some subjects through Irish. In combination with this, a critical mass of gaelscoileanna should be built up to provide a real foothold of competency in the language for hundreds of thousands of people across the state.

More immediately, and away from the focus on ‘compulsory Irish’, those Gaeltachtaí which are under severe pressure need to receive increased investment from the state in the form of Universal Public Housing and the provision of local services, two measures which will sustain the next generation of Irish speakers who use the language as a communal one.

The re-establishment of Irish as an everyday living language can only work if it is led by a community driven movement, adequately resourced by state funding that is ring-fenced and secure.

Rath ar Chomóradh ar Ó Cadhain i mBÁC

Reáchtáil Misneach, i bpáirt le Conradh na Gaeilge Inse Chóir, comóradh ar Mháirtín Ó Cadhain le déanaí.

De bharr na géarleanúna atá á bhfualaingt ag muintir na Palaistíne faoi láthair, cinneadh ócáid dlúthpháirtíochta a dhéanamh dó. Is féidir ráiteas ó bhean Ghiúdach a bhí i láthair a léamh thíos agus éisteach le hóráid chumhachtach an Dr Fearghal Mac Bhloscaidh san fhíseán chomh maith:

Agus mé in éineacht le comrádaithe eile chun ceiliúradh a dhéanamh ar fhear a chaith a shaol ar fad a mhuintir a shaoradh agus a chultúr a shábháil ó choilíneachas bhí mé ag smaoineamh, mar Ghiúdach Frith-Shíónach, ar mhuintir na Palaistíne. Conas nach bhféadfainn a bheith ag smaoineamh orthu?

Ar feadh na mblianta bhí muintir na Palaistíne curtha faoi chos in ainm an Ghiúdachais.

Ach ní Giúdachas é seo. Ó thús an tSíónachais bhí Giúdaigh i gcónaí ag labhairt amach faoi. Go príomha, ba Ghiúdaigh de chuid an luchta oibre a sheas an fód ina coinne.

Giúdaigh iad seo a bhí i gcampaí le haghaidh daoine easáitithe tar éis an Dara Cogadh Domhanda agus thug Giúdaigh Shíónacha drochíde dóibh as a bheith ag labhairt amach.

Dúradh gur Giúdaigh le féinfhuath a bhí iontu. Cuireadh na Giúdaigh seo ar liosta dubh nó rinneadh imeallú orthu sna pobail Ghiúdacha mar nach nglacfaimis leis an gcinedhíothú, impiriúlachas lonnaitheora, nó coilíneachas a bhí á dhéanamh ar ár son, mar dhea.

Is fuath le Síónaigh teangacha an diaspóra a mbíonn á labhairt againn agus rinne siad tréaniarracht iad a chur faoi chois.

Chuige seo, chruthaigh siad an Eabhrais shaolta. Dá réir sin, tá dáimh agus comhbhá agam do Mháirtín Uí Chadhain. Thuig seisean, mar a thuigeann Giúdaigh atá inár gcónaí sa diaspóra, tábhacht na dteangacha agus an chultúir.

Tá seanfhocal againn sa Ghiúdais, “Mir Veln Zey Iberleben”, “We Shall Outlive Them”.

Beimid fós anseo nuair atá deireadh tagtha leis an Síónachas, mairfidh muid tríd an uafás seo, mairfidh muid tríd an gcoilíneachas seo. Beidh Éire agus an Phalaistín saor!”

I ndiaidh na comórtha bhí seisiún breá ceoil traidisiúnta i Halla Chraobh Inse Chóir de Chonradh na Gaeilge a mhair go hoíche.

Staid reatha na Gaeltachta agus na Gaeilge

Alt a scríobh Rúnaí Misneach, Kerron Ó Luain, do ICEC, eagraíocht a ghníomhaíonn ar son cearta na náisiúin bheaga gan stáit san Eoraip agus atá mar fhóram do ghluaiseachtaí sóisialta. Pléann an t-alt na constaicí atá ag feidhmiú i gcoinne na teanga; cúrsaí tithíochta san áireamh. Scríobhadh an t-alt roimh figiúirí daonáireamh 2022 a bheith foilsithe – figiúirí a léirigh tuilleadh den mheath leanúnach ar líon na gcainteoirí laethúla.

Irish, or Gaeilge, is a Goidelic language which derived from Insular Celtic. It is closely related to Scottish Gaelic and Manx. Speakers of these three languages are sometimes mutually intelligible. Beyond a shared linguistic heritage, all three languages, like that of their related Celtic cousins Welsh and Cornish, are greatly impacted by British imperialism.

Irish is unique among the Celtic languages, and indeed it is an outlier in terms of minority languages in Europe. Part of the territory within which is it is spoken is politically independent. This political self-determination was fought for by armed means during the years 1919-21. The 1916 Rising, which preceded those years was, in large part, a response to the demise of the Irish language over the course of the nineteenth century.

The language declined, in particular, following the triumph of British capitalism in erasing 2 million people from Ireland during the years of the Great Famine of 1845-52. The ideology of the leaders of the 1916 Rising crystallised in the revival organisation Conradh na Gaeilge [The Gaelic League], founded in 1893, in opposition to this decline and to continued British rule.

In the, mostly southern, Twenty-Six Counties of Ireland the language has official status and various legal protections. In the years after independence was gained in 1922, Irish was institutionalised within the structures of the state and education system.

However, the revival ran out of steam during the mid-twentieth century as it revolved primarily around the middle class – teachers, civil servants and priests. It did nothing to alleviate the endemic problems of mass emigration and poverty among a small farming and labouring class in the areas where the language was strongest, in the West.

The opening up of the economy to globalisation in the 1960s saw a further retrenchment of Irish within the state.

The latest census figures from 2016 show that 1,761,420, or 39.8% of the population, claim some knowledge of Irish.

This figure is deceptive, however, and many who say they can speak Irish do so as they view the language as an ethnic symbol, rather than something practical that might be incorporated into daily life. Around 74,000, or 2% of the population speak the language on a daily basis.

The first census taken by the newly independent state in 1926 revealed that there were 543,511 Irish speakers – people who actually spoke the language regularly. This represented 18.3% of the population at the time. Therefore, in the 101 years since a form of independence was achieved in 1922 the state has presided over a 16% drop in native Irish speakers.

A salutary caution, surely, to anyone in minority language communities who might view political independence as a simple panacea to the pressures their languages face.

In the Six Counties of the North, Irish speakers have had to contend not only with the hegemony of the English language but also with the continued hostility and intransigence of local British Unionists. The Partition of Ireland by the Government of Ireland Act 1920 severed the Irish nation in two. It left nationalists and Irish speakers in the Six Counties at the mercy of a hostile supremacist regime.

Unionists viewed Irish as a foreign language and, furthermore, as an existential threat to the state they controlled. A series of acts were introduced throughout the twentieth century which marginalised the language in the education system and the public sphere.

Yet, out of a total of around 1.9 million people in the Six County state 12.4% of the population said they had some knowledge of Irish in the recent census taken in 2021.

This represented a rise from 10.65% in 2011 and is the result of a decades long revival that emerged in earnest in the 1970s. Most positively, the number of people who said Irish was their main language rose from 4,164 in 2011 to 5,969 in 2021.

Like any minority language – especially one that exists in two different jurisdictions and political contexts – there are different sites of struggle and points of focus. In the North, in recent years, the objective has been the winning of fundamental language rights, an Irish Language Act, which was denied for many years despite being promised in the Good Friday Agreement of 1998, the 25th anniversary of which is this year.

The Acht Anois [Act Now] campaign driven by An Dream Dearg [The Red Group] has achieved its initial objective. The Identity and Language (Northern Ireland) Bill passed the initial stages of parliament in Westminster last year.

This was only achieved following a protracted grassroots struggle which culminated in 20,000 people marching through Belfast in May 2022.

Irish speakers in the southern Twenty-Six Counties require a similar movement. However, it is, perhaps, more difficult to coalesce around a campaign that has numerous demands, and is aimed at a “benevolent” government, than it is around one clear objective demanded from hostile political actors.

There is also a different class basis to the Irish language movement in each jurisdiction which informs its radicalism.

Educational matters are a bone of contention among Irish speakers in the south currently. The Department of Education is undermining the status of the language within the education system. Its new curriculum has reduced the number of hours a child in primary school will spend learning Irish.

It continues to operate a system which allows secondary school students derogations from studying the language on the most spurious of grounds. Most egregiously, perhaps, is that the Department has curtailed the once vibrant gaelscoil [Irish-medium school] movement by making it impossible for parents to found schools voluntarily at grassroots level.

Gladly, Irish-medium education and Irish-language organisations are mobilising a campaign in response to these injustices. How successful it is remains to be seen.

Elsewhere, within the state system the Oireachtas [houses of parliament] recently passed a revised language bill which obliges state bodies to set aside at least 20% of jobs for those proficient in Irish by 2030.

However, to borrow from the Irish revolutionary and Irish-language revivalist Pádraig Pearse, Irish in the school and state system can be lost and then won again. Indeed, ith as ebbed and flowed within that system in the past.

But when Irish is gone from the remaining communal strongholds, the Gaeltacht [Irish speaking region] it is gone forever and will not be recovered. The austerity years, enabled by Irish capitalism and overseen by ECB and IMF technocrats, dealt a hammer blow to these regions.

A sharp decline in native speakers was recorded between 2011 and 2016. The 2021 census, delayed due to Covid, but which will be published this year, is expected to show a continued decline.

In these areas, moreso than elsewhere, the language question is a material question. The fundamental necessities of living in the modern world – housing, healthcare, employment, transport and communication infrastructure – are neglected by the state.

The most crucial of these to language communities, perhaps, is housing. Here the state has utterly failed. The housing crisis which is driving emigration and misery everywhere in the country is impacting the Gaeltacht too. Unaffordable homes, unregulated holiday homes, and planning laws pitted against rural communities all combine to force the youth of these areas overseas to countries in the Anglosphere.

Housing is the base on which language communities are built. Whether they be daily communal speakers or those who use the language in networks less often, without housing there is no connection or certainty. When a person is constantly transient or worried about whether there will be a roof over their head due to an eviction threat the last thing that will enter their mind is how they can learn a new language or contribute to a local language community.

Indeed, one of the reasons for the abovementioned slowing of the gaelscoil movement, is the absence of newly formed housing estates – these being the communities that spurred the movement in the 1970s. Though the state funds a language planning process for the Gaeltacht areas and for networks of Irish speakers in urban areas, the Language Planning Officers are not granted any real powers around planning housing allocation or infrastructural projects.

Without security of housing, without a social fabric, it is difficult for progressive grassroots projects around language, education, the environment, or anything else, to gain a solid foothold.

Irish language activists have noted that the issue of housing is a burning one for Welsh and Scottish Gaelic speakers too.

All across the Celtic nations the “will of the market” (i.e. capitalism) is driving our minority languages further towards the brink of extinction. As Irish-language and minority-language activists our primary task, at this juncture, must to be to divest the housing system from the market and place it into public hands.

‘You cannot teach a starving man Gaelic’ – easpa tacaíochta is cúis le meath na Gaeltachta

Dá mba fhear gealltóireachta mé, bheadh pingin deas déanta agam dá mbeadh geall curtha agam go mbeadh titim i líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge sa daonáireamh is déanaí, agus gurbh amhlaidh a bheadh an scéal do chainteoirí sa nGaeltacht.

Agus dá gcuirfí ceist ar dhaoine eile le fios a ngraithe sular eisíodh na torthaí is déanaí, bheadh an tuar céanna déanta ag go leor acu, déarfainn. Dea-scéal é gan dabht an t-ardú ar líon na ndaoine a deir go bhfuil Gaeilge de chineál éigean acu sna 26 Contae, ach mar sin féin tá tuiscint choitianta ann nach bhfuil na polasaithe reatha sách láidir leis an nGaeilge a chosaint sa nGaeltacht, mar a tuairiscíodh ar an suíomh seo go minic.

Déantar dearmad go rómhinic sa dioscúrsa ar dhán na teanga, áfach, ar an nasc idir staid na Gaeilge agus forbairtí eacnamaíochta agus polaitiúla nach mbaineann le cúrsaí teanga per se.

Mar a mhínigh mé i leabhar a tháinig amach le déanaí faoi pholasaí Gaeilge an stáit ó 2008, tá nasc díreach idir an titim thubaisteach a bhí le feiceáil i líon na gcainteoirí laethúla taobh amuigh den chóras oideachas in 2016 agus na ciorruithe ollmhóra a rinneadh ar chaiteachas poiblí tar éis 2008.

Faoi 2016 bhí dochar na déine le haireachtáil go fairsing – gearradh buiséad Údarás na Gaeltachta agus go leor grúpaí eile go cnámh sa tréimhse sin.

Anois i bhfigiúirí 2022 feiceann muid titim eile ar líon na gcainteoirí laethúla Gaeilge taobh amuigh den chóras oideachais, bíodh is nach bhfuil sé chomh dona is a bhí in 2016. Agus muid ag míniú an mhaolaithe sa ráta meatha sin, creidim go bhfuil sé riachtanach breathnú ar an méadú a tháinig ar bhuiséad grúpaí cosúil leis an Údarás, bíodh is go bhfuil a mbuiséad siúd fós breis is 43% faoi bhun an mhéid a bhí acu in 2008. Ní tús agus deireadh na pleanála teanga é an t-airgead, ach gan é is deacra chuile shórt, gan dabht.

Mar a scríobh mé ar Tuairisc roimhe seo, tá dlúthbhaint ag an treocht ghinearálta chun meatha sa nGaeltacht le nádúr an stáit nualiobrálaigh atá againn sna 26 Contae (agus ó thuaidh – ach sin ábhar d’alt eile).

Tugtar an “nualiobrálachas” ar an gcineál caipitleachais atá i réim go hidirnáisiúnta ó bhí na 1970idí ann, agus a tháinig i dtreis in Éirinn le linn an Tíogair Cheiltigh. De réir na teoirice seo, níor chóir don stát a ladar a chur isteach sa margadh ach amháin le tacú le lucht caipitil (rátaí cánach an-ísle a ghearradh ar na comhlachtaí is mó ar domhan, mar shampla), agus níor chóir infheistíocht shuntasach a dhéanamh i bpolasaí poiblí – polasaí teanga san áireamh.

De bharr na hidé-eolaíochta seo atá an ghéarchéim tithíochta, droch-chórais iompair agus sláinte againn, agus géarchéim reatha na Gaeltachta chomh maith.

Tá daoine a déarfadh go bhfuil iarracht shuntasach ar son na teanga ar siúl le próiseas na pleanála teanga. Scríobh mé féin péire de na pleananna sin, agus tá ardmheas agam ar na daoine atá ag obair ar chur i bhfeidhm an phróisis.

Ach níl meas agam ar an bpróiseas é féin – atá róchúng agus lag chun athrú mór a dhéanamh. Ní cheadaítear caint faoi phleanáil tithíochta, fostaíochta nó bonneagair sna pleananna seo, cé gur iad sin na rudaí is mó a luann muintir na Gaeltachta agus iad ag caint ar thodhchaí a bpobal.

Ná déanaimis dearmad choíche gur shiúil páirtithe an fhreasúra amach ón Dáil mar agóid toisc nár ghlac an stát le haon cheann de 150 moladh a rinneadh le linn an phlé ar Acht na Gaeltachta 2012, a chruthaigh an próiseas pleanála teanga.

I gcomparáid leis an méid a theastaíonn, tá na hacmhainní atá ann don phróiseas suarach, agus fiú iad sin sciobtha ó chiste choiriú na mbóithre Gaeltachta. Tarraingt siar an stáit ó fhreagracht i leith na Gaeltachta – díreach mar atá déanta i gcúrsaí tithíochta agus eile – atá in Acht na Gaeltachta, ar shampla iontach é den pholasaí poiblí nualiobrálach.

Tá freagracht gan chumhacht tugtha do phobail bheaga imeallacha atá go minic ar an ngannchuid, fhad is a fhaigheann corparáidí agus creach-chistí cumhacht gan fhreagracht.

Go deimhin, agus géarchéim tithíochta agus costais maireachtála ann, cé is moite de mhionlach beag de dhíograiseoirí, tá fadhbanna níos mó ag formhór na nÉireannach ná a bheith ag smaointiú ar sheachadadh na Gaeilge ó ghlúin go glúin. “You cannot teach a starving man Gaelic,” a dúirt Séamus Ó Conghaile in 1898 – tuairim a thagann le go leor den taighde is déanaí san eolaíocht pholaitiúil faoi idé-eolaíochtaí.

Mar a bheas a fhios ag go leor de léitheoirí Tuairisc, tá polasaí teanga i bhfad níos láidre sa mBreatain Bheag, áit a bhfuil cónaí orm féin. Ach fiú anseo, bhí laghdú i líon na gcainteoirí Breatnaise le sonrú sna torthaí daonáirimh a foilsíodh i mí na Nollag. Dar le Cymeithas yr Iaith Gymraeg, an grúpa a thiomáin an dul chun cinn i gcearta Breatnaise ó bhí na 1960idí ann, nár chóir go mbeadh ionadh ar bith ar dhaoine faoin titim sin ach oiread. Bíodh is go bhfuil 23% de scoileanna na tíre ag múineadh trí Bhreatnais agus go bhfuil clár cúrsaí eiseamláireacha ann d’fhoghlaimeoirí fásta, fhad is atá an stát ag dúnadh séirbhísí riachtanacha i bpobail Bhreatnaise agus ag déanamh neamhaird ar fhadhbanna soch-eacnamaíochta eile, níl seans go mbainfear amach an sprioc de mhilliún cainteoir faoi 2050. Nuair atá fiú líon na gcainteoirí Breatnaise ag titim, ní hionadh é go mbeadh fadhbanna móra againn in Éirinn.

Tá ábhar díomá go leor sna figiúirí nua daonáirimh, gan dabht. Ach tá ábhar dóchais ar fáil dúinn chomh maith – ní hamháin sa mhéadú a tháinig ar líon na gcainteoirí i gCiarraí agus Port Láirge, ach i samplaí ó áiteachaí cosúil le Tír na mBascach, áit a bhfuil infheistíocht ollmhór tar éis cur go mór le láidreacht na teanga. Is fiú dúinn cuimhniú freisin gur féidir le polasaí timpeallachta agus teanga tacú lena chéile, rud atá níos riachtanaí anois ná riamh.

Cé nach raibh sé go hiomlán rathúil, chaith lucht an choilíneachais acmhainní ollmhóra i gcaitheamh na gcéadta bliain ar fheachtas brúidiúil le teanga na coitiantachta in Éirinn a athrú ó Ghaeilge go Béarla. Tógfaidh sé iarracht chomh mór céanna inniu le teanga dhúchais na tíre a chur chun cinn. Ach leis seo a dhéanamh caithfear athrú bunúsach a bheith sa gcaoi a ndéanann an stát polasaí poiblí – cur chuige a rachadh in éadan na treochta nualiobrálaí atá i réim ar fud an domhain le blianta fada anuas. Fúinne uilig ar chás linn an Ghaeilge atá sé le cinntiú go dtarlaíonn an t-athrú radacach seo.

  • Léachtóir i Roinn na Breatnaise agus an Léinn Cheiltigh in Ollscoil Aberystwyth é an Dr Ben Ó Ceallaigh, Foilsíodh a leabhar Neoliberalism and Language Shift: Lessons from the Republic of Ireland Post-2008, faoi chlúdach bog le déanaí. Tá sé sásta an PDF a roinnt le duine ar bith atá á iarraidh. Foilsíodh an t-alt thuas ar Tuairisc.ie ar dtús ar an 1ú Meitheamh 2023

Fás na gaelscolaíochta: toradh ar an streachailt ón mbun aníos

Tá taighde de chuid Kerron Ó Luain, ball Misneach, ar stair na gaelscolaíochta le fáil anseo thíos. Scéal dóchais atá i bhfás na gaelscolaíochta, cé go bhfuil neart dúshláin go fóill roimh an earnáil.

Tá súil againn go léireoidh an léarscáil cuid de na bearnaí atá le líonadh go fóill agus gur féidir misneach agus ceachtannaí a bhaint as an méid atá déanta chun tabhairt faoin ngad is gaire don scornach do lucht labhartha na Gaeilge sa lá atá inniu ann – an éigeandáil teangeolaíochta sa Ghaeltacht atá á dtreisiú ag an ngéarchéim tithíochta.

Bhí an ghluaiseacht in adharca le córais gheilleagair agus pholaitiúla a rinne beag is fiú di ó tháinig sí in inmhe, ach tríd an streachailt, a bhí radacach nuair ba ghá, d’éirigh leis an ngluaiseacht brú ar ais i gcoinne na bhfórsaí úd.

Tá “Léarscáil scéala” de chuid ArcGIS atá le fáil ANSEO a thabharfaidh comhthéacs don úsáideoir agus iad ag baint leasa as an léarscáil idirghníomhach atá le fáil ANSEO. Tá feidhmiúlacht níos fearr don léarscáil ar ríomhairí ná mar atá ar ghutháin.

Tá 53 agallamh béil le fáil sa léarscáil idirghníomhach chomh maith trí chliceáil ar na pointí daite de na scoileanna atá beagáinín níos mó agus ansin ar “Eolas”. Tá dhá agallamh ann do roinnt de na scoileanna. Sna cásanna sin beidh an dara hagallamh le fáil sa chur síos faoi bhun an fhíseáin.

Is féidir teacht ar na hagallaimh uilig a mbaineann le Gaelscoileanna/Gaeloideachas trí chliceáil ar an bpointe ina bhfuil an oifig lonnaithe i Marino i mBaile Átha Cliath. Nó, mar rogha eile, is féidir teacht ar an iomlán ar YouTube ANSEO

No pasarán – cha jed ad shaghey! An nasc idir na meáin agus fás an fhaisisteachais

Seo thíos litir a scríobh ball de chuid Misneach, Ben Ó Ceallaigh, a foilsíodh i nuachtán ar an Oileán Mhanann. Cé go mbaineann an t-ábhar le heachtra ar leith ar an oileán, tá lón machnaimh sa litir do gach éinne atá ag plé le cúrsaí frith-faisisteacha sa Ghaeltacht, sna tíortha Ceilteacha agus níos faide i gcéin.

The recent publicity given by The Isle of Man Examiner to a dangerous fascist group which is actively trying to recruit on the island, including reproducing their leaflets in full and distributing them on social media, shows a blatant disregard for the welfare of those targeted by fascists and a complete lack of understanding of how these ideas take root. Indeed, the front page of the paper was described by one of the leaders of the group as “amazing publicity” in a recent social media post.

While most readers will recognise fascist ideas for the bile that they are, it only takes a small percentage to be persuaded for people’s lives to be at very real risk. Famously, in the week after the leader of the fascist British National Party was disgraced on Question Time in 2009, 3,000 people applied to join the party – a tiny percentage of the eight million who watched, but a huge increase in absolute numbers for a fringe neo-nazi group. This is the risk of publicising ideas that present an existential threat to all that is decent in society. Across the world, laws proscribe hate speech, incitement to violence and other unacceptable actions such as marketing tobacco to children – very few people are truly “free speech absolutists” who oppose such measures. Likewise, such is the nature of the “paradox of tolerance”, as philosopher Karl Popper called it, that we must not extend freedom of speech to fascists, who will deny this very right to others at the first chance. Reproducing their propaganda and circulating it to a huge audience as The Isle of Man Examiner has done is politically illiterate and utterly ignorant of the nature of the fascist threat. This matter is especially serious given the context of the recent fearmongering about sex education in the QEII High School in Peel.

Groups such as the one recently reported on aim to sow division and hate, scapegoating the most vulnerable in society for problems which are caused by an economic system that makes the lives of so many so difficult. In presenting immigrants and refugees as responsible for issues such as the housing crisis or austerity, fascists serve as useful idiots for the powerful, distracting attention from the real source of people’s woes. As Max Horkheimer, a Jewish refugee from nazi Germany, famously wrote in 1939, “whoever is not prepared to talk about capitalism should also remain silent about fascism”.

As has often been noted, rather than beginning with death camps, fascism ends with them. By giving such an enormous platform to a nauseating white supremacist group, the Isle of Man Examiner has unwittingly contributed to the growth of this ideology, and in doing so put at risk immigrants, people of colour, LGBT+ people, trade unionists and many more who fall afoul of the disgusting ideas spread by fascist groups. Let this mistake not be made again, and all their propaganda removed from the paper’s online presence immediately.

Anti-fascism is self-defence. No pasarán – cha jed ad shaghey!

An Dr. Ben Ó Ceallaigh

Ollscoil Aberystwyth

Lonnaíochtaí Lán-Ghaeilge i mBÁC: tuairisc

Reáchtáladh cruinniú ar cheist na Lonnaíochtaí Lán-Ghaeilge i mBaile Átha Cliath san Ardchathair le déanaí. Ba in Institiúid na hÉireann ar Shráid an Phiarsaigh a thit an cruinniú amach.

Ba é Ciarán Dunbar, údar an leabhair Síolta, an príomhaoi. Ina theannta bhí Mícheál Ó Nualláin, Stiúrthóir Bhaile Átha Cliath le Gaeilge, Simon Ó Donnabháin ó Chraobh Chonradh na Gaeilge Inse Chóir agus an gníomhaí tithíochta agus Oifigeach Bhaile Átha Cliath Misneach Pádraig Mac Oscair. Bhí Oisín Mac Giolla Bhríde ina chathaoirleach ar an bpainéal.

D’aontaigh gach éinne ar an bpainéal go bhfuil géarghá pobal Gaeilge níos láidre a thógáil i mBaile Átha Cliath – pobal atá in ann feidhmiú mar dhlúthphobal, áit a gcloistear an Ghaeilge amuigh ar an tsráid agus áit a ndéantar seachadadh idirghlúine ar an teanga. Tá a leithéid de phobal de dhíth, óir ní leor na líonraí teanga iontu féin, a dúradh.

Labhair Dunbar ar an taighde a rinne sé dá leabhar agus tá cuid mhaith den óráid a thug sé siúd le fáil faoina bhun seo. An bhunphointe a bhí aige, i dteannta cinn eile, ná gur féidir dlúthphobal Gaeilge a bhunú, óir tá sé tarlaithe cheana, ach díriú isteach ar an tionscadal sin agus air sin amháin. Mhaígh sé chomh maith gur chóir do mhná a bheith i gcroílár aon tionscadal dá leithéid.

Ag trácht ar a dheacair is a mbeadh sé dlúthphobal a bhunú i mBaile Átha Cliath, mhol Dunbar, san am i láthair, go mbogfadh Gaeil chuig ceantair ar leith ina bhfuil céatadán níos airde ná an meán de lucht labhartha na Gaeilge cheana. Tátal eile a bhí aige ná nach bhféadfaí brath ar an stát chun gníomh fiúntach ar bith ar son na tithíochta Gaelaí a chur i gcrích.

Dhírigh Ó Nualláin ar an méid a bhí ar siúil ag BÁC le Gaeilge ó tháinig an foth-eagraíocht ar an bhfód le déanaí. Tá neart ar bun chun gnólachtaí na cathrach a spreagadh i dtreo na Gaeilge agus tá toradh le feiceáil i gceantair áirithe, cuir i gcás Bóthar na gCloch, mar a luaigh Mac Giolla Bhríde, áit a mbíonn oíche Ghaelach rialta i gceann de na tithe tábhairne, agus seirbhís Gaeilge le fáil i gceann nó dhó eile, a chuireann le beocht na teanga sa cheantar – ceantair ina bhfuil dlús áirithe de lucht labhartha na Gaeilge cheana.

Rinne Ó Donnabháin rianú ar an méid a bhí déanta ag an gcraobh aige in Inse Chóir agus i nDroimneach, áit a mbíonn an-rath ar na hoícheanta Pop-Up Gaeltacht agus áit a bhfuil obair stuama ar bun chun Áras Chonradh na Gaeilge ar Chorrán Grattan a athchóiriú agus a chur ar fáil do phobal na Gaeilge sa cheantar máguaird arís.

Labhair Pádraig Mac Oscair faoi na deacrachtaí a bhain le spás poiblí a athghabháil i gcathair atá báite faoi thionchar an chaipitleachais. Mar sin féin, luaigh sé samplaí idirnáisiúnta inar éirigh le saoránaigh an athghabháil sin a chur i gcrích ainneoin iad a bheith ag snámh in aghaidh easa.

Ar an mórgóir ba chruinniú thar a bheith dearfach é agus slua maith, idir óg agus aosta, i láthair – slua as a dtáinig roinnt mhaith moltaí fiúntacha chomh maith.

Tríd is tríd, is léir go bhfuil deiseanna ann an pobal Gaeilge i mBaile Átha Cliath a dhlúthú agus, fiú, Gaelphobal uirbeach a thógáil. Mar a luaigh Mac Giolla Bhríde, tá níos mó cainteoirí laethúla Gaeilge i gCathair Bhaile Átha Cliath ná áit ar bith eile ar domhain.

Beidh Misneach BÁC ag bualadh le chéile go rialta chun an chéid chéim eile den tionscadal seo a phleanáil sna mionnaí amach romhainn. Ach, le cúramaí eile an tsaoil orainn mar ghníomhaithe deonacha, is obair mhall a bheas ann, gan aon agó. De réir a chéile a thógtar na caisleáin.

Óráid Chiarán Dunbar:

Go raibh maith agaibh as deis a thabhairt dom labhairt libh. Go raibh maith agaibh as spéis a chur sa leabhar Síolta ach thar rud ar bith eile, go raibh maith agaibh as spéis a chur i scéalta an lucht oibre, muintir Phobal Feirste, agus muintir Ard Barra cuir i gcás.

Na daoine a rinne é – na daoine a chuir athneartú na Gaeilge i gcrích – na daoine a d’éirigh leo dlúthphobail a thógáil, Gaelphobail a chruthú agus go leor eile ina dhiaidh sin.

Na daoine a d’éist leis na focail is a ghníomhaigh dá réir.

A chairde, d’ainneoin ár n-iarrachtaí tá an Ghaeilge ag fáil bháis – sin an drochscéal.

Is é an dea-scéal ná go bhfuil sé de chumhacht againne go léir sin a stopadh – má bhriseann muid amach ón dearcadh atá againn.

Is gá cinneadh a dhéanamh maireachtáil mar Ghaeil agus – is an cinneadh sin glactha – gníomhú dá réir.

Is gá páistí a thógáil le teanga na nGael nó caillfear í – ná bíodh aon amhras ort faoi sin – ná bíodh aon smaoineamh agat gur féidir le Gaeilge maireachtáil i gcomhthéacs iar-nua-aimsearach mar dhara-theanga go deo.

Ach chun go sealbhódh páistí teanga ar bith mar is ceart, tá pobail de dhíth, tá dlús de dhíth, tá dlúthphobal de dhíth. Ní hé sin mo thuairim – sin bun-shochtheangeolaíocht.

Uime sin, is gá dúinn na pobail atá ann faoi láthair, go fóill, a chosaint AGUS cinn úra a chruthú – ní eolaíocht roicéid é.

Seo an rud a chreidim, seo a rud a d’fhoghlaim mé.

Is fearr dlúthphobal beag de chainteoirí Gaeilge, fiú má tá sé bídeach, chun labhairt na teanga agus aistriú na teanga go dtí an chéad ghlúin eile a éascú ná gréasán mór de chainteoirí scaipthe.

Cuspóirí

Is iad na trí chuspóir a ba cheart a bheith ag gluaiseacht na Gaeilge agus eagraíochtaí Gaeilge ar aon (go háitiúil agus go náisiúnta) ná:

·        Líon cainteoirí laethúla a mhéadú

·        Páistí a bhfuil an Ghaeilge acu mar chéad-teanga a mhéadú

·        Ceantair labhartha Gaeilge a chaomhnú / a fhorbairt

Dlúthú nó dlús an aidhm leis na cuspóirí sin sa mheán-tréimhse. Is é an aidhm leis an dlúthú ná ‘mais chriticiúil’ a bhaint amach.

Is é mo thuiscint féin ar mhais chriticiúil i gcás na Gaeilge ná go gcaithfidh céatadán na gcainteoirí laethúla a bheith an-ard ar fad chun cúinsí a bhaint amach ina mbeadh sé iomlán riachtanach an Ghaeilge a bheith ag duine chun páirt iomlán a ghlacadh sa phobal – sin is fíor-chiall le teanga phobail.

Mar sin de, dul chun cinn ó thaobh méadú críche de, sin an t-aon chritéar is fiú a úsáid le tomhas a dhéanamh ar na hiarrachtaí a dhéantar chun aistriú teanga a aisiompú.

Baile Átha Cliath

Maidir le Baile Átha Cliath – agus níor chónaigh mé riamh anseo agus níl aithne ceart agam ar an chathair – ach tá trí rogha ann measaim don Ghael atá ag iarraidh bogadh chun tosaigh chuig réaltacht Ghaelach, chuig cúinsí ina bhfuil an Ghaeilge beo go hiomlán, chuig pobail inár féidir seachadadh idir-ghlúine na teanga – chuig díchoilíniú coincréiteach seachas dioscúrsach.

Is iad seo a leanas na roghanna:

·        bogadh na Gaeltachta

·        Scéim tithíochta / lonnaíocht a bhunú

·        nó dlúthú go neamh-fhoirmeálta – is é sin le rá  – díreach bogadh go dtí an ceantar is láidre Gaeilge i mBÁC

Is dóigh liom gurb é an tríú cheann an rogha is éascú ag an phointe seo i mBÁC.

Amharcaimis ar na cinn eile. Bogadh na Gaeltachta – moladh Deasún Fennell – an imirce mór siar.  Tá ciall leis.  Tá an Ghaeltacht á phlandáil ag Béarlóirí cibé ar bith – is rogha é – ach ní ábhar na cainte seo é sin.

Amharcaimis ar Ghaelphobal – cad atá riachtanach?

Seo an teoiric a leag mé síos i gconclúid Shíolta.

Gaelphobail

Má ghlactar samplaí Bóthar Seoighe agus Ard Barra mar eiseamláirí, agus má ghlactar leis go bhfuil dul chun cinn as an ghnáth déanta acu ó thaobh labhairt na Gaeilge a chur chun cinn de, feictear go mbíonn ceithre ghné ar leith ann ar a bhfuil ‘Gaelphobail’ úra (idir phobail sainleasa agus phobail taobh istigh de limistéir thíreolaíochta) bunaithe.

·        Gaelscoil(eanna)

·        ‘Cultúrlann’ / Club Sóisialta nó Spórt

·        Ionad Gnó / Institiúid

·        Dlús cainteoirí

Maidir le dlús cainteoirí, cén dóigh le sin a dhéanamh? Tá trí bhealach ann:

·        Sciar suntasach den phobal a thiontú ina nGaeilgeoirí

·        Gaeilgeoirí a lonnú i gceantar ar leith

·        Scéim tithíochta

Níl rud ar bith acu sin dodhéanta. Tá siad déanta agus tá siad á ndéanamh. Is é an dúshlán ná iad a dhéanamh san áit chéanna.

Maidir le daoine a mhealladh chuig scéim nó ceantar tá dhá rogha ann – dream beag daoine atá an-chosúil le chéile a mhealladh nó iarracht a dhéanamh go leor daoine éagsúla a mhealladh.

Rinneadh an dá rud i mBóthar Seoighe feictear dom.

Ní raibh aon idé-eolaíocht oifigiúil i gceist ach an Ghaeilge agus is iomaí tuairim polaitiúil ann. Mar sin féin, admhaím go rabh cúlra an-chosúil le chéile ag muintir na scéime.

Maidir le scéim, an bhfuil muid ag caint ar fhorbairt déanta a cheannach? An bhfuil muid ag caint ar thalamh a cheannach agus iarraidh ar fhorbróir an obair a dhéanamh nó an bhfuil muid ag caint ar thalamh a cheannach agus iarraidh ar Ghaeil, go deonach ar ndóigh, le saineolas an ceadúnas pleanála a fháil? An bhfuil muid ag iarraidh ar Ghaeil a bhfuil saineolas airgeadais aici cabhrú leis an taobh sin de? Iarraidh ar aturnae cabhrú go deonach? Scileanna tógála a fhoghlaim? Togálaithe le Gaeilge a mhealladh chun a bheith ag obair go deonach?

Dodhéanta a deir daoine.

Ach Cumann Lúthchleas Gael an freagra atá agam ar sin, an INF, Comharchumann Creidmheasa. Tá samplaí ann d’obair mheithil i gcónaí.

Gan trácht ar mhuintir Bhóthar Seoighe a fuair iasacht chun an talamh a cheannach, a fuair ailtire le Gaeilge agus dlíodóir le Gaeilge chun cabhrú leo agus a thóg tithe s’acu féin le lámha s’acu féin.

Is féidir é.

Thóg muintir Bhóthar Seoigh dhá theach is fiche agus cuireadh splanc le réabhlóid teanga. Tá an cheantar iomlán Gaelaithe.

Ceantar ina mbeadh stádas na mórtheanga ag an mhionteanga é Gaelphobal, ceantair ina mbeadh cearta ag lucht na Gaeilge, ceantair nach mbeadh ar Ghaeil géilleadh do Bhéarlóirí go huathoibríoch.

Ceantair dhíchoilínithe – ceantair ina bhfuil athneartú na Gaeilge curtha i gcrích.

Dul chun cinn ó thaobh méadú críche de, sin an t-aon chritéar is fiú a úsáid le tomhas a dhéanamh ar na hiarrachtaí a dhéantar chun aistriú teanga a aisiompú. Tá gach critéar tomhais eile tánaisteach, óir tá pobal agus dlús de dhíth ar shealbhú teanga agus ar sheachadadh teanga ó ghlúin go glúin.

Ní féidir le mionteanga mionlaithe maireachtáil, tá gach mionteanga ag fáil bháis, caithfidh an mionteanga tiontú ina mórtheanga. Ní féidir sin i dtéarma ginearálta ach seans gur féidir leis spásanna a chothú ina féidir leis a bheith ina mórtheanga.

Caithfear meath teanga a thuiscint mar cheist chríche go príomha óir gan pobail aitheanta ar leith ina bhfuil lámh in uachtar ag an teanga sin (maidir le líon cainteoirí agus ceannas sochaíoch araon), ní féidir leis an teanga sin maireachtáil san fhadtéarma.

Mura bhfuil ann ach gréasáin cainteoirí, imeoidh siad de réir a chéile go bunúsach, beag beann ar cé chomh dílis atá siad don teanga, mar gheall ar easpa seachadta idirghlúine nó teip ar an seachadadh idirghlúine.

Uime sin, caithfear dlúthú cainteoirí a bheith ina aidhm acu sin atá ag iarraidh aistriú teanga a aisiompú, chun tearmann a chruthú do na cainteoirí sin, chun ceannas na teanga i ngach réimse den dlúthphobal sin a chinntiú, agus rud a dhéanfadh seachadadh idirghlúine na teanga sin a éascú.

Ceist chríche is ea athréimniú teanga agus caithfear é a mheas sa chaoi sin. Tá seans ann áfach go sílfeadh cuid áirithe de chainteoirí Gaeilge go bhfuil an dearcadh agus an cur chuige sin achrannach, fiú sa chás ina n-aontaíonn siad leis an loighic taobh thiar de.

I ndeireadh na dála áfach, an bunús moráltachta atá leis an chur chuige sin, ní mór é a mheas mar phróiseas chun éagóir stairiúil a chur ina ceart, chomh maith le gníomh atá riachtanach ó thaobh na praiticiúlachta de.

Sa dara dul síos, ba chóir do lucht na Gaeilge a bheith feasach gur beag duine in Éirinn a mheasann gur fadhb é galldú na Gaeltachta, próiseas atá ag dul ar aghaidh le blianta anuas.

Meastar gur cearta absalóideacha iad an ceart chun dul a chónaí in cibé áit ba mhaith leat agus an ceart chun Béarla amháin a bheith agat agus a labhairt.

Ní bhítear ag smaoineamh ar an Ghaeltacht nó ar aon ghá teanga na háite a chothú.

Meastar gur ceart absalóideach é teach saoire a bheith ag duine freisin, d’ainneoin an tionchair a imríonn a leithéid ar na pobail óstacha agus d’ainneoin go mbíonn na tithe folamh bunús an ama. 

Uime sin, cén fáth a mbeadh fadhb mhorálta ag cainteoir Gaeilge le cainteoirí eile Gaeilge a bheith ag roghnú cur fúthu i gceantar ar leith? Agus ar an chaoi sin, ag athrú leagan amach teangeolaíochta an cheantair sin ar ais go dtí an teanga a labhródh ann go dtí le déanaí, ar feadh na mílte blianta?

Bheifí ann, tá mé ag meas, a bheadh míchompordach leis an choincheap ‘lonnú’, i. daoine a mhealladh chun cur fúthu i gceantar mar gheall ar an Ghaeilge.

Bheifí ann fosta, tá mé ag meas, a cheapfadh gur gníomh ‘saorga’ é an lonnú sin, gur rud mí-nádúrtha atá ann.

Tarlaíonn sé cheana áfach, gach lá, i saol na Gaeilge agus taobh amuigh de, is cuid den saol nua-aimseartha é.

Tá an dea-thoradh ar ‘lonnú’ san iar-Ghaeltacht soiléir. Tá na céadta daoine tar éis iad féin a lonnú i mBéal Feirste mar gheall ar an Ghaeilge, cuir i gcás.

Mheall fostaíocht a bhaineann leis an teanga go leor leor acu sin, iad meallta ag deiseanna staidéir agus oibre, sna meáin, in earnáil an oideachais agus in earnáil na n-eagras Gaeilge, gan trácht ar an saol sóisialta.

Chomh maith leis sin, tá ról nach beag á ghlacadh ag cainteoirí dúchais Gaeltachta i saol na Gaeilge i mBéal Feirste agus i mBaile Átha Cliath ó bhí tús na hathbheochana ann.

Mheall na Gaeltachtaí go leor Gaeilgeoirí siar fosta, agus bhí tionchar dearfach ag na daoine sin ar úsáid na Gaeilge ann.

Is fíor fosta áfach, go meallann deiseanna fostaíochta (agus an dea-shaol i gcoitinne) na mílte daoine eile chun cur fúthu sa Ghaeltacht, an chuid is mó acu gan Ghaeilge agus gan spéis acu í a fhoghlaim.

Ní chloistear mórán de raic faoi sin. Cé go ndéanann an imirce seo an-dochar don Ghaeilge, meastar go bhfuil sí go hiomlán inghlactha agus go mbeadh sé mí-ghlactha cur ina coinne, cé go ndéantar iarracht éigin sciar de thithíocht nua a chur i leataobh do lucht labhartha na teanga.

Ar a bharr sin, caithfear a chur san áireamh go bhfuil nádúr agus carachtar go leor leor bailte in Éirinn á n-athrú ag an imirce le daoine ag teacht isteach iontu mar gheall ar dheiseanna fostaíochta agus de bhrí go bhfuil siad gar do bhailte móra / cathracha agus de bhrí go bhfuil siad sa chrios comaitéireachta.

Arís, ní thógtar raic faoi, glactar leis mar ‘dhul chun cinn’. Ní mheastar go bhfuil siad saorga nó mí-nadúrtha.

Mar sin de, cén fáth a mothódh Gaeilgeoirí ciontach as teacht le chéile i mbaile éigin, ar bhóthar éigin, nó faoi scéim thithíochta a thógáil?

Is gá seachadadh idir-ghlúine chun teanga a choinneáil beo nó a athshealbhú, is gá dlúthphobal chun sin a éascú.

Meon an Lucht Oibre

Sílim go bhfuil meon an lucht oibre de dhíth chun Gaelphobal a thógáil – ní teoiricí, ní sochtheangeolaíocht. Tá scileanna an lucht oibre de dhíth, más ag iarraidh rud a thógáil sibh féin atá – siúinéireacht, bríceadóireacht srl.

Cuntasóirí, dlíodóirí de dhíth fosta cinnte ach tá fios an lucht oibre de dhíth. Iad siúd a bhfuil a fhios acu cén dóigh rudaí a dhéanamh.

‘Ceannaircigh gan ciall’ a bhí i muintir bhóthar Seoighe dar leo féin. Ach bhí idé-eolaíocht acu – chreid siad sa náisiún Gaelach.

Is mó de theoiric “ná habair é déan é” a bhíodh i gceist i gcónaí, gníomh seachas caint, a dúirt Séamus Mac Seáin liom ar na mallaibh.

Smaoinigh faoi na scileanna agus eolas a bheas de dhíth seachas ar na teoiricí a deirim. Bíodh aisling agat – ach cuir i gcrích é.

Bíodh idé-eolaíocht agat más gá, ach bíodh sé ina ghairm chun gnímh. Murab é sin cad atá ann ach teoiric, creideamh. Is é an gníomh a dhéanfas é a fhíorú nó a bhréagnadh.

An Phraiticiúlacht

Fadhb ollmhór i mBÁC ná cén dóigh airgead a bhailiú chun suíomh a cheannach, más ag tógáil a bheas duine?

Smaoinigh faoi na ceardchumainn. Sin bealach chun airgead a chruinniú. Dá mbeadh míle duine ag tabhairt €10 sa mhí, sin 120,000 sa bhliain. Tús maith leath na hoibre. Smaoinigh faoi chomhlacht a bhunú.

Bogadh chuig áit ar leith

Níl aon amhras ann – ní bheadh sé éasca scéim tithíochta – cibé caidé cineál rud a bheadh i gceist – a thógáil i mBÁC.

Mar sin de – seans gurbh é an rud is simplí gur féidir le Gaeil Bhaile Átha Cliath a dhéanamh ná pionna a chur i léarscáil agus cruinniú le chéile thart ar an cheantar áirithe sin – agus sa dóigh sin, dlús a chruthú sa chaoi sin, mar a bheadh China Town ann, nó Kilburn i Londain nó Woodside i New Eabharc agus mar sin de.

Mná

D’fhág mé an eilimint is tábhachtaí sa chaint seo go dtí an deireadh.

Tá a fhios agam nach bhfuil gach duine heitrighnéasach, tá a fhios agam nach teaghlach traidisiúnta gach caidreamh, grá nó gaol.

Ach is féidir liom rath agus teip gach iarracht a rinneadh chun Gaelphobal a thógáil a chur i bhfocal amháin – MNÁ.

Bíonn na fir chun tosaigh go cinnte – agus an scéal á rá – ach is iad na mná a thóg Ard Barra agus Bóthar Seoighe – agus na tithe fiú.

Tá mná de dhíth ar eagraíochta agus ar ghrúpa.

Is iad na mná a thóg Bóthar Seoighe agus Ard Barra. Is iad na mná a thug beatha 50 bliana do na pobail sin, más na fir a thóg Bunscoil phobal feirste go fisiciúil, ba iad na mná a thóg í mar scoil féin.

Is iad na mná an eochair, i gcónaí.

Focal scoir

Is féidir Gaelphobal a thógáil – déanann Béarlóirí Gallphobail a thógáil gach lá  é den tseachtain.

An bhfuil siad níos cliste ná mar atá muid – níl – ach is eol dóibh rudaí nach mbíonn ar eolas ag go leor Gaeilgeoirí.

Ach seo an rud, chun Gaelphobal a dhéanamh, bheadh ar dhaoine díriú ar an aidhm sin go hiomlán, ag déanamh neamhaird ar gach cúis eile, ag foghlaim cad a bheadh riachtanach a fhoghlaim, ag déanamh dearmad ar na rudaí nach bhfuil riachtanach.

Ach tá an deis ann i gcónaí fís a fhíorú. Ní féidir an domhain ar fad a chur ina cheart – ach is féidir rud beag de a chur ina cheart.

Ní féidir Éire ar fad a dhíchoilíniú, ach is féidir rud beag di a dhíchoilíniú, agus bheadh tionchar aige sin ar an saol mór.

Beannacht libh.

An Ghéarchéim Tithíochta i nGaeltacht na nDéise

Suite ar leithinis idir Dún Garbhán is An Aird Mhóir ar an gcósta d’iarthar Chontae Phort Láirge tá Gaeltacht na nDéise mar cheann de’s na Gaeltachtaí is lú sa tír. 

Mar thearmann beag i gcomhair na canúna áitiúla, Gaelainn na nDéise, canúint a bhí scaipthe thar oirthear chúige Mumhan is beagáinín de chúige Laighean, níl ach dhá pharóiste fós á labhairt, an Rinn agus an Sean-Phobal. Tá tábhacht mhór ag baint leis an nGaeltacht seo ós rud é gurb í an t-aon Ghaeltacht in oirdheisceart na tíre le leanúnachas cultúir a théann leis an gcanúint siar na céadta bliain. 

Cé go bhfuil ár nGaeltachtaí go léir in ainm a bheith (ceaptha a bheith) mar thearmann i gcomhair na teanga is an phobail a labhraíonn í, tá sé soiléir d’an-chuid daoine fé’n am seo nach bhfuil fíor-chosaintí i bhfeidhm do mhuintir na Gaeltachta in aghaidh an ghéarchéim tithíochta is an phróisis uaislithe, an fhadhb is práinní atá ar an gcéad ghlúin eile le Gaelainn ar a gcuid bheola. 

Le blianta beaga anuas is sinne an t-aon cheantar Gaeltachta ina bhfuil úsáid na Gaelainne ag fás, go háirithe i measc iad siúd atá fé 18 mbliana d’aois.

Le 467 gcainteoir laethúla Gaelainne, 0 tithe inacmhainne ar fáil do theaghlaigh ón gceantar agus 94 thigh saoire sa Rinn agus an Sean-Phobal tá sé soiléir go bhfuil an teanga láidir go fóill ach go bhfuil sé millteach deacair ar dhaoine fásta, agus do theaghlaigh óga ach go háirithe, postanna agus tithíocht a fháil sa cheantar. 

Tóg an tigh seo ar fhíor-imeall na Gaeltachta sa Sean-Phobal ar an teorainn leis an gcéad pharóiste eile. Tá sé 14 km ón Rinn, áit ina mbíonn na tithe i bhfad níos costasaí, ach fós féin tá €365,000 air. Murab é seo sampla maith den phróiseas uaislithe agus den ghéarchéim tithíochta inacmhainne sa cheantar níl a fhios agam cá bhféadfaí sampla níos fearr a fháil: 

“Dragonfly cottage is a unique, colourful home situated in the Waterford Gaeltacht. The original structure of this beautiful build was constructed in the 1930s and was extended to what it is today in the 90s. Dragonfly Cottage is light filled and eclectically decorated. It sits sympathetically in its tranquil pastoral surroundings.”

Aistriúchán díreach gan bholscaireacht: is tigh sóisialta é seo le hacra a tógadh don lucht oibre sna 1930dí. Anois mar thigh faoi úinéireacht phríobháideach tá sé ar díol d’éinne ar bith ach tá praghas d’aon tríú de mhilliún air. 

An bhfuil aon rud ar siúl ag pobal na nDéise chun troid ar son tithe inacmhainne do theaghlaigh ón gceantar? 

I bhfocal amháin mar fhreagra dhuit: “Thá”, mar a deirtear sa cheantar seo.

Cé go bhfuil talamh ar fáil sa Rinn ag Údarás na Gaeltachta agus meitheal tithíochta i bhfeidhm le cúpla bliain anuas tá scéal casta is fada ag dul leis: 

Mar chuid den phlean teanga, tá meitheal tithíochta curtha ar bun ag Comhlacht Forbartha na nDéise chun scéim tithíochta inacmhainne a bhunú sa cheantar.

Tá dúshláin mhóra le sárú ag Údarás na Gaeltachta le togra na nDéise a thabhairt chun cinn. Baineann na dúshláin is mó le talamh stáit a dhíol agus maorlathas ó thaobh tithe inacmhainne a chur ar fáil. 

I mí Dheireadh Fómhair anuraidh scríobh Údarás na Gaeltachta chuig Roinn na Gaeltachta ag fiosrú an bhféadfadh siad an talamh sa Roinn a thabhairt ar láimh do chomhlacht forbartha na nDéise. 

Chuir an Roinn rialacha a bhain le talamh stáit a dhíol ar a gcuid súile agus dúirt siad go bhfiosródh siad an cheist leis an Roinn Tithíochta. 

I mí na Samhna d’fhiafraigh an tÚdarás an dtiocfadh leo an talamh a dhíol ar bhealach a bheadh ag teacht le rialacha an stáit, ach nuair a tháinig soiléiriú ó na ranna éagsúla dúradh leo go raibh obair go leor le déanamh sula ndéanfaí aon chinneadh faoi thogra na nDéise. 

Comhairlíodh don Údarás go bhféadfaí rialacha an stáit a bhriseadh dá ndíolfaí an talamh ar phraghas íseal nó dá gcuirfí coinníollacha casta le hiarratais a d’fhágfadh nach n-éireodh ach le dream amháin. 

Dúradh leo go gcaithfí an talamh a thairiscint d’eagraíocht stáit eile ar dtús sula gcuirfí ar an margadh é. Dúradh leis an Údarás go mbeadh orthu plean a aontú le Comhairle Contae Phort Láirge agus go mbeadh an moladh ag brath ar riachtanas tithíochta an cheantair, ar stádas zónála an talaimh agus ar phlean forbartha an chontae.

Sa chás go n-éireodh leis an Údarás an talamh a chur ar an margadh, dúradh leo a chinntiú nach mbeadh an ceannaitheoir ábalta an talamh a dhíol ar aghaidh ag praghas níos airde gan coinníollacha teanna agus a chinntiú nach dtitfeadh an costas ar an stát dá dteipfeadh ar an togra.

I ráiteas dúirt Comhairle Contae Phort Láirge nár pléadh an cheist le hÚdarás na Gaeltachta go fóill. Sin ráite, dúirt siad go n-aithníonn siad go bhfuil fadhb le praghas na dtithe i nGaeltacht na nDéise agus go mbreathnódh siad an féidir tithe a chur ar fáil ar phraghas inacmhainne amach anseo ach an t-airgead a bheith ar fáil ón rialtas.

Deirtear i gclár teilifíse 7 Lá ar TG4 go bhfuil an tÚdarás ag iarraidh teacht ar réiteach leis an nGníomhaireacht Forbartha Talún agus an Roinn Tithíochta.

Tá sé i gceist ag an stát 54,000 teach inacmhainne a thógáil faoin bhliain 2030 ach an éireoidh leo scéim ar leith a chur ar fáil do phobal labhartha na Gaeilge? 

Mar sin, tar éis an maorlathas sin a léamh tá muid thar náis go dtí an áit ina thosnaíomar san alt: tá an dualgas ar an stát amháin díonta a chur thar cheann na ndaoine, sna Gaeltachtaí ach go háirithe. 

Tá súil agam go n-athraíonn cúrsaí tithíochta go mear (go tapúil) anseo sna Déise ach ní bheinn ag breathnú ar Dháil atá lán de thiarnaí talún chun é sin a réiteach.

Braitheann sé go hiomlán ar an spiorad meithle atá ag an bpobal seo agus an méid misnigh atá acu chun troid le heastáit beag a thógáil i gcomhair na dteaghlach áitiúil le Gaelainn.

Rath ar Scioból an Phobail ’22

Deireadh seachtaine de scoith ag baill Misneach agus Trademark Belfast in Anagaire.

Ar mhianta Misneach, tá radacú Gael agus Gaelú radacach. Chuige sin, bhí seisiúin Ghaeilge againn do na ceardchumannaithe a bhí linn agus seisiúin pholatíochta/eacnamaíochta do bhaill Misneach.

Baineadh sult is sochar as an iomlán. Iontach buíoch do Scioból an Phobail as an fháras agus an as an bhia a sholáthar dúinn.

Sé seo an tarna bhliain a reáctháladh an deireadh seachtaine agus táimid ag tnúth leis an bhliain seo chugainn cheana féin.