Cén tábhacht atá leis an sráidbhaile beag, Coill Dubh, i gCo. Chill Dara i gcomhthéacs an éilimh do #LonnaíochtaíLánGhaeilge?

Why is the small village of Coill Dubh, Co. Kildare, significant in terms of the demand for housing for Irish speakers?

Tugann an t-údar agus staraí Aindrias Ó Cathasaigh léargas den chéad scoth ar shaol Mháirtín Ó Cadhain agus an gaol a bhí aige leis an ngluaiseacht agus idé-eolaíocht Poblachtánach.

—

Author and historian Aindrias Ó Cathasaigh provides an excellent insight into the life of Máirtín Ó Cadhain and his relationship with the Irish Republican movement and ideology.

Rugadh Simón Bolívar 242 bliain ó shin ar an 24 Iúil 1783. Ba cheannaire míleata agus polaitiúil é Bolívar as Veiniséala agus bhí sé go mór chun cinn i streachailt Mheiriceá Laidinigh ar son saoirse ó réimeas coilíneach na Spáinne.

Tugadh an t-ainm El Libertador (an Fuascailteoir) air de bharr go raibh lámh lárnach aige i saoirse a bhaint amach do chuid mhór de thuaisceart Mheiriceá Theas, lena n-áirítear a thír dhúchais féin, Veiniséala, chomh maith leis an gColóim, Eacuadór, Peiriú agus an Bholaiv, a ainmníodh in ómós dó.

Rugadh do chlann shaibhir Criólach i Caracas é, ach cailleadh a bheirt tuismitheoirí agus é óg. Seoladh chun na hEorpa é agus é ina dhéagóir chun go gcuirfí oideachas air.

Agus é ann chuaigh smaointe Ré na hEagnaíochta agus corónú Napoléon go mór i bhfeidhm ar a fhealsúnacht pholaitiúil. Fad is a bhí sé sa Róimh in 1805 thug sé gealltanas a thír a shaoradh ó réimeas na Spáinne. 

D’fhill Bolívar ar Veiniséala in 1807 agus roimh i bhfad bhí sé bainteach le gluaiseacht na saoirse ann. In 1810, d’fhógair réabhlóidithe i gCaracas saoirse agus thosaigh Bolívar ag eagrú i dtreo feachtas míleata.

In ainneoin gur chaill sé roinnt mhaith cathanna agus go raibh air dul ar deoraíocht, chun na hIamáice agus Háítí go háirithe, d’fhan sé dílis don chúis i gcónaí. Tháinig cáil air de bharr a thiomantais don chúis.

Bhain Bolívar bua mór amach nuair a chuaigh sé thar na hAindéis agus fuair a airm an ceann is fearr ar fhórsaí na Spáinne in Granada Nua (an Cholóim sa lá atá inniu ann), rud a chabhraigh saoirse a bhaint amach do Veiniséala, an Cholóim agus Eacuadór.

Aontaíodh na críocha seo i stát amháin, Gran Colombia, agus Bolívar ina uachtarán air. Ba é an fhís a bhí ag Bolívar feidearálacht aontaithe de phoblachtaí uile Mheiriceá Laidinigh a bhunú, ar mhúnlú cosúil leis na Stáit Aontaithe, ach ba dheacair an sprioc sin a bhaint amach de bharr scoilteanna inmheánacha agus iomaíocht eatarthu.

Bhí ról lárnach ag Bolívar i saoradh an Pheiriú ón Spáinn, áit ar throid a fhórsaí taobh le ceannaire eile mór le rá ar son na saoirse, José de San Martín. In 1825 chabhraigh Bolívar bunreacht na Bolaive a scríobh.

In ainneoin a éachtaí míleata, níor éirigh le Bolívar na poblachtaí nua a aontú go polaitiúil. Cáineadh é as a stíl cheannasaíochta thiarnúil. Chreid sé féin go raibh gá le bheith dian chun ord a choinneáil agus bhí sé i gceannas ar Pheiriú agus Gran Colombia mar dheachtóir ar feadh seala.

In 1828, tháinig sé slán ó iarracht feallmharaithe i mBogotá, ach níorbh fhada go bhfaigheadh sé bóthar agus a chumhacht ag dul i léig. In alt leis a scríobhadh in 1858 dár teideal Bolívar y Ponte rinne Karl Marx léamh criticiúil ar Bholívar.

Cé go raibh bá aige do ghluaiseachtaí saoirse Bolívar, cháin sé an fear é féin mar léiriú ar an mBonapartachas, a bhí frithdhaonlathach agus a thaobhaigh le leas na héilítigh.

Agus é ag fulaingt ón eitinn agus lagmhisneach tagtha air de bharr cúrsaí polaitiúla, d’éirigh sé as an uachtaránacht in 1830.

Bhí sé i gceist aige filleadh ar an Eoraip ar deoraíocht, ach bhásaigh sé ar an 17 Nollaig 1830 in Santa Marta sa Cholóim agus é 47 bliain d’aois, é tréigthe nach mór ag na poblachtaí a raibh lámh lárnach aige ina saoirse a bhaint amach.

Cuimhnítear ar Simón Bolívar mar laoch náisiúnta i go leor stát i Meiriceá Theas.

Cé nár bhain sé amach a fhís d’aontacht Mheiriceá Laidinigh, tá tionchar ollmhór ag an smaoineamh sin ar thuairimí polaitiúla sna críocha sin go fóill, go háirithe i measc sóisialach agus lucht na heite clé a bhreathnaíonn ar an gcomhoibriú idir tíortha Mheiriceá Theas mar bhealach le dul in adharca le himpiriúlachas Mheiriceá ar an mór-roinn.

Murab ionann agus Marx, bhí dearcadh éagsúil ag Hugó Chávez, iar-Uachtarán sóisialach Veiniséala, ar Bolívar, nuair a dúirt sé gurb é a bhí ann ná

“ceannaire na réabhlóide sóisialta, ceannaire réabhlóid na ndaoine, agus ceannaire na réabhlóide stairiúla”.

Maidin an 10 Iúil 1927 lámhachadh Caoimhín Ó hUigín, an tAire Dlí, agus é ar a bhealach go ar Aifreann i mBaile an Bhóthair, Baile Átha Cliath. Ba ag baint díoltas amach ar son Ruairí Uí Conchúir, Liam Uí Maoilíosa, Risteáird Baróid agus Sheosaimh Mhic Giolla Bhuí, ceannarí na nÓglach in aghaidh an Chonartha, a cuireadh chun báis ar an 8 Nollaig 1922. 

Chinn rialtas an tSaorstáit na fir a chuir chun báis i ndiaidh d’Óglaigh frith-Chonartha beirt Teachtaí Dála a mharú an lá roimhe sin.

Cé go raibh drogall ar Ó hUigín na ceannairí a chuir chun báis ar dtús, thug sé cead an beart a dhéanamh de bharr gur chreid sé gur rud riachtanach a bhí ann chun an stát nuabhunaithe a chosaint. Dár ndóigh, táthar den tuairim gur ag déanamh obair na himpireachta a bhí sé i gcur faoi chois na coda ba radacaí de ghluaiseacht na Poblachta.

Ba chairde móraiad Ruairí Ó Conchúir agus Ó hUigín. Sheas Ó Conchúir le Ó hUigín ag a phósadh an bhliain roimhe sin. Agus é ag tabhairt óráid don Dáil ar an lá a cuireadh na fir chun báis, chosain Ó hUigín beart an rialtais.

Mhaígh sé “gur deineadh é go fuarchúiseach agus d’aon ghnó”, nach raibh aon mhailís phearsanta i gceist, agus gur beart é a deineadh chun bonn daonlathach an stáit úir a chinntiú. Bhí Ó hUigín trína chéile i ndiaidh dó “ba chara liom duine de na fir seo” a rá agus b’éigean dó éirí as.

Cúig bliana ina dhiaidh sin ionsaíodh Ó hUigín mar gheall ar a ról i gcur chun báis a iar-chomrádaithe in 1922. Agus é ag siúl ina aonar d’ionsaigh trí ghunnadóir é.

Ba é an Garda Sáirsint Mac Suibhne an duine a chuala focail dheireanacha Uí Uigín. “Bhí mé ag siúl ar an mBóthar Trasna. Bhí triúr fear ag fanacht ar an gcúinne dom. Scaoil siad orm. Lean duine acu mé agus lámhaigh sé mé”.

Mhair sé roinnt uaireanta an chloig eile ach d’éag sé ansin, i ndiaidh dó a iarraidh ar a bhean maithiúnas a thabhairt dóibh siúd a mharaigh é.

Níor ciontaíodh éinne as an marú riamh, ach léirigh comhaid rialtais a scaoileadh bliantaí ina dhiaidh sin go raibh amhras faoi roinnt daoine. Ceapadh go raibh lámh lárnach sa mharú ag daoine cosúil le Mícheál Prís, Seán Ruiséil, agus Earnán Ó Máille.

Gabhadh Seán Mac Giolla Bhríde as an eachtra chomh maith, ach bhí sé in ann a fhíorú go raibh sé thar lear ag am an mharaithe.

Bhí amhras faoi Éamon de Valera agus Proinsias Mac Aogáin, a bheadh i gceannas  ar Fhianna Fáil ar ball, gur ghlac siad páirt sa mharú.

Thug Ó hUigín rabhadh faoi de Valera agus é i mbéal an bháis, “Abair le mo chomrádaithe a bheith ar a bhfaichill faoi (de Valera) sa saol poiblí … cuirfidh sé i gcéill chun leas a bhaint as laige na ndaoine”

Ní go dtí 1985, nuair a labhair iarcheannaire na nÓglach, Anraí de Faoite, leis an Irish Press, gur nochtadh ainmneacha na ndaoine a mharaigh Ó hUigín: Liam Mac Fhionnáin, Giolla Easpaig Ó Dúghaill agus Tadhg Mac Cochláin. Dúirt de Faoite gur admhaigh Mac Fhionnáin gur mharaigh an triúr Ó hUigín mar dhíoltas as a ról i mbearta 1922.

“Agus é mar aire dlí, d’ordaigh sé iar-chomrádaithe a dhúnmharú”, a dúirt de Faoite, “b’in an fáth gur maraíodh é”.

Maireann muid go fóill in Éirinn le cinneadh Uí Uigín agus Uí Choileáin frith-réabhlóid a chur ar bun agus a gcomrádaithe a chuir chun báis – an Ghaeilge sna Gaeltachtaí ag creimeadh, an tír fós roinnte ina dhá chuid, agus smacht ag lucht an rachmais, thuaidh agus theas, ar pholasaithe sóisialta agus eacnamaíochta.

Rugadh Clara Zetkin ar an 5 Iúil 1857 in Wiederau sa Ghearmáin. Cuimhnítear go minic ar Zetkin mar bhunaitheoir Lá Idirnáisiúnta na mBan, ach tá oidhreacht i bhfad níos leithne ná sin aici. Ba Mharxach díograiseach í agus an aidhm aici gach oibrí a shaoradh ón gcaipitleachas.

D’fhág a gníomhaíocht, teoiric agus obair pholaitiúil tionchar buan agus tá cearnóga, sráideanna agus leachtanna ar fud na Gearmáine a dhéanann comóradh ar a cuid éachtaí.

Bhí tionchar ag Zetkin go hidirnáisiúnta. In 1889, bhí sí ar choiste eagraithe an Dara Idirnáisiúnta. In 1907, bhunaigh sí an chéad rannóg do mhná sa Dara hIdirnáisiúnta agus ghlac sí ról mar Ard-Rúnaí air.

Bhí lámh lárnach aici an bhliain chéanna i gcéad Chomhdháil Idirnáisiúnta na mBan Sóisialach a reáchtáladh in Stuttgart. Mhol sí go gcuirfí Lá Idirnáisiúnta na mBan ar bun ag comhdháil i gCóbanhávan. Ar an 11 Márta an bhliain dár gcionn, 1911, ghlac os cionn milliún duine páirt i léirsithe ar son na mban ar fud na hEorpa.

Bhí Zetkin lárnach sa Pháirtí Sóisialach Daonlathach (SPD), ach ghlac sí ballraíocht sa Pháirtí Sóisialach Daonlathach Neamhspleách (USPD), de bharr gur thacaigh an SPD leis an gCéad Chogadh Domhanda.

Bhí sóisialaithe ar fud na hEorpa i gcoinne an chogaidh, dár ndóigh, óir is éard a bhí ann ná lucht oibre na dtíortha éagsúla ag déanamh slad ar a chéile ar mhaithe le lucht an rachmais, rud a tháinig go hiomlán salach ar an dlúthpháirtíocht idirnáisiúnta.

Bhí scil ar leith ag Zetkin mar eagraí agus ról aici in eagrú freasúra don chogadh. D’eagraigh sí comhdháil frithchogaidh ban i mBeirn na hEilvéise in 1915 agus gabhadh í roinnt uaireanta de bharr a gníomhaíochta.

Sa bhliain 1919 bhí Zetkin ina comhbhunaitheoir le Páirtí Cumannach na Gearmáine (KPD) agus bhí sí mar ionadaí de chuid an pháirtí sa Reichstag go dtí gur chlis ar Phoblacht Weimar.

Idir 1921-33, shuigh sí ar choiste feidhmeannach an Tríú Idirnáisiúnta agus d’fhreastail sí ar bhonn rialta ar chomhdhálacha an Dara hIdirnáisiúnta, áit a raibh sí ina haistritheoir go minic.

B’eagraí agus scríbhneoir cumasach Zetkin chomh maith, agus d’imir sí ról lárnach i múnlú na teoirice sóisialaí feiminí. B’údar inspioráide do Zetkin scríbhneoireacht Frederick Engels agus  August Bebel, a scríobh Women and Socialism.

D’fhorbair Zetkin a chuid smaointe féin ar an ábhar agus í ag tarraingt ar thobar na scríbhneoirí a chuaigh roimpi, an tátal aici nach bhféadfaí an sóisialachas a chur ar bun gan rannpháirtíocht ó mhná an lucht oibre.

Ag Comhdháil Gotha de chuid an SPD in1896 d’fhógair sí:

‘Is i gcomhpháirt le mná prólatáireacha amháin a bhainfear amach an sóisialachas’.

Chreid sí go raibh dúshaothrú á dhéanamh ar fhir agus mná araon, agus, dá bharr sin, gurb éigean dóibh seasamh gualainn ar ghualainn sa streachailt.

Leag sí béim ar ról na mban mar mháithreacha i sochaí sóisialach, shamhlaigh sí gur oideachasóirí agus páirtithe a mbeadh iontu, ach rinneadh cáineadh uirthi dá bharr.

Mar sin féin, b’abhcóide láidir í ar son an oideachais do mhná agus chuir sí peann le pár in 1899 chun The Student and the Woman a scríobh. Paimfléid ab ea é inar áitigh Zetkin go gcuirfeadh rochtain ar an oideachas do mhná leis an deis a mbeadh acu iad féin a shaoradh agus a róil mar mháithreacha agus saoránaigh a neartú.

Rinne Zetkin idirdhealú idir an sóisialachas feimineach agus gluaiseachtaí na mban rachmasach. Bhí bá áirithe aici le mná den mheánaicme a bhí ag streachailt ar son a gceart, ach dhiúltaigh sí don fheimineachas liobrálach mar nach ndeachaigh sé in adharca leis an gcaipitleachas.

Chreid sí nach raibh gluaiseacht na sufraigéidí, a bhí dírithe ar leasaithe dleathúil, radacach go leor; do Zetkin ba ghá struchtúir na haicme a bhaint anuas chun saoirse iomlán do mhná a chinntiú.

Cé go ndearna sí anailís ghéar ar chúrsaí trína shaol, measann roinnt nach raibh sí géar go leor ar an Stailíneachas agus í ag dul in aois.

Cosúil le go leor réabhlóidithe ag an am bhain sí dóchas ón Aontas Sóivéadach, cé go raibh fadhbanna inmheánacha ann nár bhain go díreach le hiarrachtaí an Iarthair an bonn a bhaint de.

Ba de chúlra meánaicmeach í Zetkin í féin. B’iníon múinteora í, agus bhí sí i mbun traenála chun a bheith ina máistreás sular ghlac sí ballraíocht le Páirtí Sóisialach na nOibrithe in 1878, agus scar sí óna gclann dá bharr.

Cuireadh dlíthe frithshóisialacha i bhfeidhm agus b’éigean di teitheadh chuig Zurich agus ansin chuig Páras na Fraince, áit ar bhuail sí lena páirtí, Ossip Zetkin. I ndiaidh a báis, thóg sí a dhá pháiste in Stuttgart. Phós sí Georg Zundel, a bhí 18 mbliana níos óige ná ní, ach scar siad in 1927.

Chothaigh sí nasc láidir intleachtúil le Leinín in 1907 agus léiríonn an comhfhreagras eatarthu go raibh meas acu ar a chéile. B’éigean di an Ghearmáin a fhágáil in 1933 nuair a tháinig na Naitsithe i réim in 1933. Básaíodh sa Rúis í in aois a 75.

Ba réabhlóidí fuinniúil agus dochloíte í Zetkin a dhiúltaigh do chur chuige na leasuithe agus a throid gan staonadh i gcoinne an fhaisisteachais agus an chaipitleachais. Tá tionchar mór ag a hanailís ar shaoirse na mban tríd an sóisialachas go dtí an lá atá inniu ann.

I ndiaidh chliseadh na reibiliúnach ag Ros Mhic Thriúin agus Cnoc Fhiodh na gCaor bhí deireadh le Poblacht Loch Garman na nÉireannach Aontaithe a bunaíodh i mBealtaine 1798 agus a mhair trí seachtaine. Thiocfadh athrú ar an gcineál cogaíochta ina dhiaidh sin.

Ní bheadh an bhéim chéanna ar chathanna móra. Chreid ceannairí i dtuaisceart an chontae go bhféadfaí leanúint ar aghaidh leis an treallchogaíocht agus máirseáil isteach i gcontaetha eile chun iad a athneartú agus a spreagadh i dtreo éirí amach in athuair. Bhí trí cholún mhóra reibiliúnach ag feidhmiú sa cheantar le linn na tréimhse seo. 

Chuaigh ceann de na colúin seo, ina raibh thart ar 1,000 fear, agus roinnt ban agus páistí, i dtreo Charn an Bhua i gCo. Chill Mhantáin. Bhí fórsaí na Breataine sa tóir ar an gcolún agus b’éigean do na ceannairí, an Ginearál Joseph Holt, agus Denis Taaffe, an treo ina raibh siad ag dul a athrú de shíor chun an dallamullóg a chuir ar fhórsaí na corónach.

Ar an mbealach chuig sléibhte Chill Mhantáin, áit a chreid Holt a bheadh níos sábháilte, d’ionsaigh agus mharaigh marcshlua de chuid fgórsaí na corónach buíon sealgaireachta na reibiliúnach. 

Thuig na húdaráis Bhriotanacha go raibh baint ag an mbuíon sealgaireachta leis an mórcholún. Réitíodh 200 trúpa, ina measc dragúin, trí bhuíon de na gíománaigh, agus marcshlua na mBriotanach Ársa, marcshlua as an mBreatain Bheag a raibh dhrochcháil orthu le linn an éirí amach as a mbrúidiúlacht. Bhailigh na trúpaí thart ar Mhóin na Saighead le dul sa tóir ar na reibiliúnaigh.

Ach fuair na reibiliúnaigh radharc ar fhórsaí na Breataine. Bhog fórsa de na reibiliúnaigh chun cinn go baile fearainn Bhaile Eilís chun luíochán a réiteach. Roghnaíodh láthair ar an mbóthar a bhí díreach i ndiaidh casadh sa bhealach, agus a raibh díoga agus ballaí eastáit arda ar an dá thaobh de. Cuireadh vaigíní mar bhac ar an mbóthar agus gearradh pointí iontrála sna díoga.

Sheas formhór na reibiliúnach taobh thiar de na vaigíní agus in aice na mballaí agus na ndíog. Sheas buíon i bhfad níos lú acu os comhair na mbaracáidí chun fórsaí na corónach a mhealladh isteach sa luíochán.

Nuair a chonaic fórsaí na corónach an dream beag reibiliúnach os a gcomhar, thug siad ruathar fúthu agus iad den tuairim nach raibh ann ach cúlgharda an mórcholúin. Ach nuair a tháinig siad chomh fada leis an gcasadh sa bhealach scaoileadh baráiste urchar orthu agus ní raibh siad in ann éalú agus na reibiliúnaigh ar gach taobh.

De réir mar a tháinig tuilleadh den mharcshlua brúdh iad siúd a bhí chun tosaigh i dtreo na reibiliúnach agus ní raibh siad in ann éalú, rud a rinne éasca d’fhir na bpící iad a mharú.

Theith roinnt de na Briotanaigh agus gíománaigh thar na díoga, ach lean na reibiliúnaigh iad agus mharaigh siad iad sna páirceanna máguaird. San iomlán, maraíodh thart ar 60 de na Briotanaigh, dhá oifigeach ina measc, gan aon bhás ar thaobh na reibiliúnach. 

Baineadh geit as na húdaráis i gCaisleán Bhaile Átha Cliath, a ghlac leis go raibh deireadh iomlán leis na reibiliúnaigh i ndiaidh Chnoc Fhiodh na gCaor, nuair a chuala siad faoin mbua i mBaile Eilís. Rinne siad beag is fiú de thuairiscí faoin mbua agus cuireadh líon na dtrúpaí a cailleadh faoi cheilt.

D’aithin na húdaráis go mbeadh Cill Mhantáin ina láthair lárnach nua den éirí amach agus bogadh trúpaí ann agus iad ag súil go mbeadh feachtas úr le troid ann.

Lean roinnt de na colúin ar aghaidh ag máirseáil trí Chúige Laighean, ach cliseadh orthu i gCo. na Mí agus i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath, i mBaile Bachaille ar an 14 Iúil, Lá Bastille.

Ag breathnú siar ar an méid a thit amach agus é ag scríobh a chuimhní cinn de 1798 sna 1850í, chuir sé as do Miles Byrne, ceannaire óg de chuid na reibiliúnach a throid sna Cogaí Napoléonacha ar ball, nach ndeachaigh na reibiliúnaigh i muinín na treallchogaíochta níos luaithe.

Dár leis an staraí Daniel Gahan, ‘ar deireadh seans gurb é sin an chúis gur chlis orthu’. Léirigh Cath Bhaile Eilís, agus gníomhaíochtaí Mícheál Uí Dhuibhir i sléibhte Chill Mhantáin in 1798 agus i dtú 1799, go bhféadfadh rath éigin a bheith ar an treallchogaíocht. Faraor, ní go dtí aimsir Chogadh na Saoirse (1919-21) a cuireadh i bhfeidhm go héifeachtach í arís.