Is caint é seo a thug Elin Hywel ag Meitheal Misneach a thit amach ar líne le déanaí. Tá Elin ina cathaoirleach ar ghrúpa oibre na bpobal inbhuanaithe i gCymdeithas. Tá baint aici le Undod, grúpa neamhspleáchais radacaigh na Breataine Bige, chomh maith. Tá an leagan Gaeilge le fáil thíos faoin mBreatnais.

Mae’r argyfwng tai yn llawer hynach na’r pandemig. Ers canol y ganrif ddiwethaf rydym wedi bod yn brwydro ac yn ymgyrchu i warchod cymunedau Cymru.

Mae iaith yn annatod a chymuned. Nid yn unig cymunedau Cymraeg eu iaith ond pob cymuned Gymreig.

Os Cymru yw eich lle chi yna mae’r Gymraeg yn iaith i chi, mae’n iaith sydd yn ein clymu i le.

Mae’n braf meddwl nad oes dim un di-Gymraeg yng Nghymru – dim ond rhugl neu dysgu, pawb yn rhywle rhwng dau begwn. Mae hyn yn wirionedd o ganlyniad amlygiad ein iaith ar draws ein cymunedau – arwyddion ffordd, arwyddion dwyieithog mewn siopau neu gofodau cyhoeddus, neu efallai fod clywed cyflwyniad Cymraeg i gael dewis opsiwn Saesneg wrth ffonio meddygfa neu gwmni traws wladol.

Yn debyg iawn i angen cymuned mae isadeiledd syn pwysleisio’r Gymraeg gyntaf ac sy’n gynhwysol yn bwysig iawn i’n iaith.

Mae Cymdeithas yr Iaith yn cydnabod yr angen am ofodau Cymraeg yn ein hymgyrch am 1,000 o ofodau uniaith Gymraeg.

Ond heb siaradwyr a defnydd cyson gall iaith fynd i fod yn farwaidd neu diflannu yn llwyr. Mae cynnal cymunedau daearyddol o siaradwyr Cymraeg sydd â’r gallu i fyw yn y Gymraeg yn ddyddiol yn hanfodol i warchod, cynnal a datblygu ein iaith i genedlaethau’r dyfodol.

———

Tá an ghéarchéim tithíochta i bhfad níos sine ná an phaindéim. Ó lár an chéid seo caite i leith tá muid ag troid agus ag feachtasaíocht chun pobail na Breataine Bige a chosaint.

Ní féidir teanga agus pobal a scaradh óna chéile. Ní pobail na Breatnaise amháin atá i gceist ach gach uile phobal sa mBreatain Bheag ar fad.

Más í an Bhreatain Bheag an áit a bhfuil cónaí ort, is leat féin í teanga na Breatnaise; is teanga í a cheanglaíos d’áit faoi leith muid.

Is deas an smaoineamh é nach bhfuil duine ar bith ann nach bhfuil Breatnais aige sa mBreatain Bheag—nach bhfuil aon duine ann ach líofa nó ag foghlaim, tá gach uile dhuine in áit éigin idir an dá phol úd.

Is fíor é sin de bharr gur éirigh ár dteanga feiceálach—comharthaí bóthair, comharthaí dátheangacha sna siopaí nó i spásanna poiblí, nó b’fhéidir go gcloisfeá an Bhreatnais i dtús báire ag tairiscint rogha Béarla duit agus tú ag cur glaoigh ar ionad sláinte nó ar chomhlacht trasnáisiúnta.

Cosúil le haon riachtanas pobail, tá bonneagar (infreastruchtúr) cuimsitheach a ligeas béim ar an mBreatnais i dtús báire an-tábhachtach dár dteanga.

Aithníonn Cymdeithas yr Iaith an gá atá le spásanna Breatnaise agus tá feachtas ar bun againn chun 1,000 spás Breatnaise aonteangach a bhaint amach.

Ach in éagmais cainteoirí agus gan í a bheith in úsáid bhuan, seans go mbainfear brí agus beocht as an teanga nó go n-imeoidh sí ar fad gan tásc gan tuairisc.

Ní foláir pobail thíreolaíocha de chainteoirí Breatnaise a choinneáil, pobail fhearainn a fhéadas a bheith ag maireachtáil sa mBreatnais ó lá go lá, i riocht’s go mbeidh ár dteanga á coimhéad agus á cothú agus á forbairt le haghaidh na nglún a éireos aníos amach anseo.

~ Buíochas le Hynek Daniel Janoušek as an sliocht a aistriú.

Is fada pobal na Gaeltachta á chiapadh ag cur chuige pleanála Chomhairle Chontae Chiarraí, cur chuige, mo léir, atá beag beann ar theanga, ar bhailte, ar oidhreacht, agus ar shocracht phobal na Gaeltachta.  

Tá cás amháin díobh tar éis aird mhór a tharrac ar an éagóir chórasach so le déanaí – sin cruachás an ghníomhaí phobail agus ceoltóir aitheanta, Breandán Ó Beaglaoich. 

Tá dhá bhliain phríosúnachta á bhagairt air agus fíneáil de dhá mhilliún euro déag toisc tigh a bheith tógtha aige ar a chuid talún féin i mBaile na bPoc.  

Inné, tháinig an chéad bhuille dhóchais le fada.  

Toisc an Chomhairle a bheith ag glacadh le haighneachtaí faoi láthair do phlean forbartha an chontae don tréimhse 2022-2028 – sheol Todhchaí na Tuaithe aighneacht ina bhfuil cúig éileamh ar Chomhairle Chontae Chiarraí, éilimh arbh fhiú do bhunadh gach pobail thuaithe in Éirinn a léamh agus a thuiscint. 

Is féidir na héilimh a léamh, agus an achainí phráinneach a shíniú ag an nasc so

Baineann an aighneacht le mór-cheisteanna ár linne maidir leis an ngéarchéim tithíochta agus todhchaí na Gaeltachta. Is mithid do phobal na Gaeilge tacú le Todhchaí na Tuaithe na cúig éileamh a dhéanamh – mar go mbainid le todhchaí gach pobail in Éirinn. 

Is ábhar misnigh é go bhfuil muintir Chiarraí ag éileamh a gceart – ach an éisteofar? 

Tá tuilleadh eolais le fáil faoin scéal seo ar ár suíomh anseo

Tá grúpaí agus gníomhaithe cearta teanga ó Éirinn, Albain, an Bhreatain Beag, Manainn agus Corn na Bhreataine – Misneach na hÉireann ina measc – tar éis teacht le chéile chun “An Chairt Cheilteach um Thithíocht” (atá le léamh thíos) a fhoilsiú. 

Tháinig an comhaontas seo le chéile chun cáineadh láidir a dhéanamh ar an ngearchéim tithíochta atá ag titim amach inár dtíortha éagsúla agus ag déanamh scrios ar ár bpobail teanga. 

Leagtar amach liosta éileamh sa gcairt seo, agus maítear gur gá do rialtais agus d’údaráis réigiúnacha polasaithe a chur a bhfeidhm a chinnteos gur féidir le cainteoirí mionteanga cur futhú go hinbhuanaithe ina gceantair dhúchais.

Tuigeann Misneach agus na grúpaí eile atá páirteach sa bhfeachtas seo nach mbaineann bás teanga go príomhúil le ceisteanna cultúrtha nó oideachais ach le polasaithe eacnamaíocha atá ag déanamh scrios ar phobail imeallacha, agus le dearcadh a chuireann dia beag na turasóireachta chun tosaigh ar leas fadtéarmach na ndaoine sna pobail seo.

Ar ndóigh, ní fadhb cathrach amháin í an ghéarchéim tithíochta in Éirinn nó na tíortha Ceilteacha eile. In Éirinn, maraon le himircigh, an lucht siúil agus grúpaí imeallacha eile, tá muintir na Gaeltachta i measc na bpobal is mó ata thíos leis an éigeandáil. 

I dteannta le pobail mionteangacha eile, tá fás mór tagtha ar líon na dtithe  saoire agus tithe eile atá le ligean ar  AirBnB sna ceantracha seo, rud atá á dhéanamh níos deacra ar dhaoine a oibríonn agus a chónaíonn sa Ghaeltacht teacht ar áit chónaithe. 

I mí na Samhna 2019, mar shampla, ní raibh ach trí theach le fáil ar cíos i nGaeltacht Chiarraí ar Daft.ie – san am céanna bhí 219 teach saoire ar fáil le haghaidh turasóirí! San am céanna tá An Bord Pleanála ag diúltiú cead pleanála do Ghaeilgeoirí atá ag obair i gceantracha Gaeltachta chun tithe a thógáil agus cur fúthu ann go buan.

Dar le Tomás Ó Loingsigh, gníomhaí cearta tithíochta agus ball de Mhisneach, go bhfuil:

“an ghéarchéim tithíochta ag titim amach ní amháin sna cathracha, ach i gceantracha tuaithe agus Gaeltachta chomh maith, ní amháin in Éirinn, ach i measc pobal mionteangacha sna tíortha Ceilteacha ar fad.”

“Ar mhaithe leis an turasóireacht agus le lucht an rachmais, níl teacht ar thithe ar phraghas réasúnta ag muintir na Gaeltachta agus tá scrios á dhéanamh ar an nGaeilge mar teanga pobail mar thoradh díreach air sin. Tá an troid ar son cearta teanga agus cearta tithíochta nasctha le chéile go dlúth.” 

Deir Robat Idris, ball Cymdeithas yr laith, grúpa cearta teanga sa mBreatain Bheag: 

“tá an-chuid fadhbanna nua a bhaineann leis an ngéarchéim tithíochta tagtha chun cinn mar thoradh ar Covid-19. Tá líon mór daoine feicthe againn ag teitheadh chuig a gcuid athbhailte, agus tá fógraí le haghaidh lóistín ar cíos fós suas ag Airbnb i rith an dianghlasaithe.” 

“Feictear an Bhreatain Bheag mar áit le héalú chuige, mar cinéal clós súgartha, ní mar áit ina bhfuil pobal beo ina gcónaí. Tá an easpa tithíochta le haghaidh daoine áitiúla ag bagairt an bonn a bhaint den Bhreatnais mar theanga pobail sna ceantracha is láidire don teanga”

Is féidir an Chairt Cheilteach um Thithíocht a léamh ina hiomláine anseo:

An Chairt Cheilteach um Thithíocht – An Ceart chun Áitribh 

Is fadhb ollmhór í an ghéarchéim tithíochta atá ag cur todhchaí phobail labhartha na dteangacha Ceilteacha i mbaol.

Fógraímid, mar eagraíochtaí a dhéanann ionadaíocht ar mhionteangacha na náisiún Ceilteach, go bhfuil géarghá le gníomh gan mhoill. Caithfear an damáiste atá déanta ar ár bpobail agus ár dteangacha a leigheas – lena n-áirítear in áiteanna nach labhraítear ár dteangacha a thuilleadh.

Tá rátaí easpa dídine ag dul in airde go leanúnach, agus tá níos mó agus níos mó daoine ann nach bhfuil sé d’acmhainn acu maireachtáil ina gceantair dhúchais. Feictear dúinn go bhfuil an méid seo tarlaithe de bharr polasaithe na rialtaisí lárnacha agus cineachta. Ina measc sin, tá polasaí na déine agus na blianta d’éagothromaíocht eacnamaíoch a dhéanann cos ar bolg ar ár bpobail tuaithe.

Mar sin, éilímid ar na rialtais sraith polasaithe a chur i bhfeidhm chun a chinntiú go mbeidh na daoine a mhaireann agus a n-oibríonn sna ceantracha seo – lena n-áirítear daoine ar baill iad de phobail immeallaithe agus mionlaigh – in ann fanacht ina bpobail áitiúla. Rachadh sé seo chun tairbhe ár dteangacha agus rath ár bpobal, le haird chuí á tabhairt ar chothramaíocht deiseanna, beag beann ar aicme, inscne nó cine. Ar bhearta na bpolasaithe sin, ba chóir iad seo a leanas a bheith san áireamh:

• uasteorainn le céatadán na n-athbhailte agus na dtithe saoire in aon phobal;
• athrú ar an sainmhíniú de thithíocht inachmhainne agus rialú costaisí cíosa ionas go mbeidis inachmhainne do dhaoine ar mheán-tuarastal an cheantair;
• rialú breise agus cáin nua pionósach ar thithe a úsáidtear i gcomhair AirBnB amháin nó go príomhúil, lena n-airítear idirdhealú sainiúil a dhéanamh idir tithe/árasáin a úsáid mar teach saoire nó mar réadmhaoin AirBnB;
• plean stráitéiseach a fhorbairt i leith tithíochta agus turasóireachta i gceantracha tuaithe chun dul i ngleic leis an gcaoi go bhfuil an-chuid tithe fágtha ar lár ón stoc tithíochta áitiúil;
• cumhachtaí pleanála a dhílárú go dtí an leibhéal áitiúil is iomchuí, lena n-áirítear spriocanna tithíochta a leagan síos, agus riachtanas dosheachanta a dhéanamh den phleanáil teanga;
• praghasanna cíosa a bhainistiú ionas go mbeadh siad inachmhainne do daoine ar thuarastail áitiúla;
• leasú a dhéanamh ar aon laigí nó lúbanna ar lár sa dlí a thabharfadh deis cáin a sheachtaint;
• reachtaíocht nua réadmhaoine a thabhairt isteach chun praghasanna agus cíosanna a rialú, chun tacaíochtaí sainiúla a ofráil do chainteoirí mionteangacha chun go mbeidh siad in ann fanacht ina bpobail, agus chun a chinntiú go n-úsáidtear aon tithíocht fholamh atá in áit sula dtabharfaí faoi fhorbairtí nua;
• an stoc tithíocht shóisialta agus stoc tearcúsáidte a thabhairt ar ais faoi úinéireacht an phobail, agus úinéireacht pobail a bheith ar chuid shuntasach de gach tionscadal tithíochta nua;
• cáin ar bhrábús tiarnaí talún a thabhairt isteach as a ndéanfaí infheistíocht chun tithe folmha agus tithe saoire a chur ar ais in úsáid do phobail áitiúla agus do na daoine a mhaireann agus a n-oibríonn iontu;
• dreasachtaí a chur ar fáil ar mhaithe le hathchóirí agus/nó tógáil tithíocht atá inbhuanaithe ó thaobh ábhair agus modh tógála de;
• fíneálacha a ghearradh as diúltiú d’áit chónaithe a ligean amach ar cíos do bhaill aon phobail faoi míbhuntáiste, an Lucht Siúil nó teifigh mar shampla.

Is féidir físeán a ghabhann leis an gCairt agus leaganacha den doiciméad sna teangacha Ceilteacha éagsúla a fheiceáil ar suíomh Cymdeithas Yr Iaith anseo.

Tá go leor sa nuacht le déanaí a chráfadh do chroí. Ón coup sa Bholaiv go loscadh na hAmasóine sa Bhrasaíl. Ó mhórshiúilta faisisteacha sa Pholainn go coirloscadh sionagog i Meiriceá. Ó shlad i nGaza go slad sa Chordastáin. 

Ó champaí géibhinn sa tSín go campaí géibhinn sna Stáit. Tá an domhan ina chíor thuathail. Sin gan trácht ar neamhghníomhaíocht rialtais an domhain ar an ghéarchéim aeráide, rud a chuireann todhchaí an chine dhaonna féin i mbaol.

Tá ár seanfhadhbanna céanna ag Gaeil na hÉireann fosta – imeallú na teanga agus lucht a labhartha, rialtais atá fuar linn ar an lá is fearr ó dheas agus mioscaiseach féin linn ó thuaidh i dtólamh. 

Ar a mhullach sin tá an Ghaeltacht á bánú ag córas eacnamaíoch a mhairfidh fad agus a dhéanann sé brabús d’uasaicme na tíre. 

Is é an córas seo a d’fhág 10,264 duine, ag am a scríofa, gan teach ná dídean sa tír seo. Is é an córas céanna atá ag lúbadh ár seirbhísí slándála go pointe a mbriste.

Chan aon ionadh go bhfuil go leor daoine in ísle brí na laethanta seo. Cad é a thig le duine aonair a dhéanamh i gcoinne córais den chineál seo?

Go leor rudaí, mar a tharlaíonn sé.

Tugadh uchtach dúinn uilig nuair a foilsíodh pictiúr de chótaí fágtha ar Dhroichead na Leathphighne i mBaile Átha Cliath leis an mhána “tóg ceann más gá, fág ceann más féidir”, scríofa i mBéarla air. 

Cúis eile uchtaigh a bhí sa tacaíocht a fuair an feachtas seo, lena haischlib #WarmForWinter, ón phobal trí chéile. Gníomh as an ghnách a bhí ann a mheabhraigh dúinn uilig nach gá glacadh leis na cúinsí troma ina bhfuil muid fá láthair.

Fuair mo phobal féin, Cloich Chionnaola, ugach mór de shórt eile le déanaí nuair a bunaíodh dhá fhéile úra sa cheantar. Eagraíodh Féile Nasc na nGael i Mí na Samhna, tráth a dtáinig Gaeil as Albain anall chun a gcultúr agus a dteanga a roinnt linn. 

Eagrófar an chéad fhéile eile in Albain agus táthar ag súil go rachaidh Gaeil Thír Chonaill anonn fána coinne.

Tá sprioc dhifriúil ag Féile Scéalaíochta na Glaise, a bhí ar siúl ar an 13-14 Nollaig. Is é sin, traidisiún na scéalaíochta a athneartú agus a chur i lár an aonaigh aríst sa cheantar.

Tá ceacht in san fheachtas agus sna féilte thuasluaite seo don té a mhothaíonn nach bhfuil aon chumhacht ná tionchar acu ar fhadhbanna a phobail. Obair duine aonair nó grúpa fíorbheag ba chúis leo, rud a mheabhraíonn dúinn nach bhfuil gá le gluaiseacht ollmhór chun gníomh éifeachtach díreach a dhéanamh. 

Ina theannta sin, léiríonn siad nach tábhachtaí fadhb a réiteach ná rud inteacht níthiúil a dhéanamh fá dtaobh de.

Ní chuirfidh feachtas #WarmForWinter deireadh leis an ghéarchéim títhíochta ach chuir sé an cheist sin i mbéal an phobail aríst agus thug sé slí shoiléir, níthiúil do dhaoine rud inteacht a dhéanamh a chuideodh go díreach le daoine gan dídean fad agus a léirigh sé do na daoine céanna nach bhfuil dearmad iomlán déanta ag an saol mhór orthu. 

Spreag sé dóchas ionainn uilig.

Tá na féilteacha nuabhunaithe ag déanamh amhlaidh do mo phobal féin i gCloich Chionnaola. Pobal atá bánaithe ag an imirce is ea muid. Fothoradh den bhánú chéanna is ea an scrios atá déanta ar ghréasáin shóisialta an cheantair, rud a chuireann nósanna agus traidisiúin na háite i mbaol. 

Seanscéal agus meirg air is ea é seo sna ceantair Ghaeltachta agus níl réitiú simplí air.

Ba dheacair a shéanadh áfach go ndéanfaidh an dá fhéile seo an pobal, agus a ngréasáin shóisialta, a neartú agus go dtabharfaidh siad uchtach do phobal atá faoi chois le fada. 

Ní cóir beag is fiú a dhéanamh de sin. Tá súil agam féin go spreagfaidh siad pobail Ghaelacha eile féilte beaga úra a chur ar an fhód fosta.

Má fhágann fadhbanna móra an domhain in ísle brí thú, a chomradaí, níl leigheas níos fearr ann ná aicsean. Tá na mílte rud ann a thig linn a dhéanamh agus más gnímh bheaga féin iad, is fearrde iad ná bheith ag suí ar ár dtóineanna gan a dhath a dhéanamh.

Tusa a thuigeann riachtanais do phobail. Is tusa, mar sin, an duine is fearr an gníomh a dhéanamh a thacóidh leis an phobal chéanna.

Uchtach, mar sin, a chomradaí, is ná lig don éadóchas tú a fhágáil i do staic. Gineann gníomh dóchas. Spreagann sé daoine eile chun aicsin. 

Mar sin a chruthaítear meitheal, mar sin a neartaítear pobal, agus mar sin a thabharfar faoi na dúshláin mhóra atá romhainn – moll daoine difriúla ag obair ar scáth a chéile, moll gníomhartha beaga a bhainfeas athruithe móra amach.

Uchtach, a chomradaí, is ná lig don éadóchas tú a fhágáil i do staic.

Alt scríofa ag Sam Ó Fearraidh