Bhí agóid mhór faoin ngéarchéim tithíochta ar siúl le gairid in Aberystwyth na Breataine Bige ag ár gcomrádaithe in Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (“Cumann na Breatnaise”). 

Dála cás s’againne in Éirinn, tá cúrsaí tithíochta ina n-ábhar achrainn sa mBreatain Bheag le píosa maith anuas, agus tá Cymdeithas yr Iaith ar cheann de na grúpaí atá ag troid in aghaidh chumhacht lucht an rachmais agus na dtiarnaí talún. 

Bhí baill den chumann tionontaí ACORN i láthair ag an agóid freisin, macasamhail CATU in Éirinn.

Cothrom an ama seo 60 bliain o shin a bunaíodh Cymdeithas yr Iaith. Ón gcéad lá riamh bhain siad úsáid as an easumhlaíocht shibhialta mar chroílár dá stráitéis – b’é ceann de na chéad rudaí a rinne siad ná bac a chur ar phríomhdhroichead Aberystwyth. 

Is toradh díreach ar na taicticí sin iad na cearta láidre teanga atá ag cainteoirí Breatnaise inniu. Bhí grúpaí eile a chuaigh ní b’fhaide – dhóigh an grúpa “Meibion Glyndŵr” breis is 230 teach saoire sna 80idí agus na 90idí.

Ach tá dúshláin fós ann. In Ynys Môn (“Anglesey”), mar shampla, ceann de na ceantracha is láidre Breatnaise, tá sráidbhailte ann ina bhfuil breis is 75% de thithe ina dtithe saoire – rud atá ina scannal dearg a bhrúnn cainteoirí óga Breatnaise amach ón áit. 

Léiríonn na figiúirí sin an leisce uafásach atá ar rialtais rialú a dhéanamh ar an margadh tithíochta, agus is dá bharr seo a deir Cymdeithas go bhfuil pobail Bhreatnaise á ndúnmharú ag fórsaí an mhargaidh.

Is próiseas é seo, ar ndóigh, atá ar siúl ar fud an domhain. Is córas idirnáisiúnta é an caipitleachas. 

Chun aird a tharraingt ar nádúr idirnáisiúnta na faidhbe seo, rinne Misneach agus ár gcairde i Misneachd na h-Alba, agus grúpaí Ceilteacha eile, an físeán seo i gcomhar le Cymdeithas arú anuraidh. 

Tá baill de Mhisneach i gceantracha éagsúla Gaeltachta ag obair ar fheachtas tithíochta faoi láthair, agus tá go leor againn gníomhach i CATU chomh maith.

Na bíodh aon doiléireacht faoi seo – is cearta daonna iad cearta tithíochta. Tá áit chónaithe shábháilte tuillte ag chuile dhuine beo, beag beann ar a gcumas airgeadais, agus cuireann daoine saibhre an ceart seo ar ceall ar mhaithe le brabús a dhéanamh. Míníonn an físeán seo go snasta é:

Ar ndóigh, nuair atá pobal mionteanga i gceist, tá gné eile den scéal ann chomh maith. Seasann Misneach lenar gcairde thar sáile agus leis an éileamh atá acu ar athrú radacach polaitiúil le dul i ngleic le scriosadh a bpobal. Cymdeithas yr Iaith abú!

Chuir an cás inar seoladh seanbhean 96 bliain d’aois soir ó Ospidéal an Daingin go Cill Airne, ainneoin leapacha folmha bheith ar an láthair, déistin ar go leor daoine an tseachtain seo caite.

Labhair mac na mná, Diarmuid Ó Beaglaoi, go paiseanta leis na meáin chun aird a tharraingt ar chruachás a mháthar.

Cé go bhfuil dosaen leaba saor ann in Ospidéal an Daingin, níl a dhóthain altraí ann chun freastal orthu.

Agus cén fáth go mbeadh?

Ó bhlianta na géarchéime eacnamaíochta ar aghaidh, de bharr cinntí a ghlac rialtas i ndiaidh rialtais, tá pá agus coinníollacha na mbanaltraí tar éis dul in olcas.

Bhí mórshiúl mór ag ceardchumann na n-altraí, an INMO, siar i 2019 chun aird a tharraingt ar an easpa foirne sa chóras sláinte trí chéile. Faraor, chlis ar mhisneach lucht ceannasaíochta an cheardchumainn ag an bpointe criticiúil agus níor baineadh gealltanais fhollasacha amach ón rialtas.

Má tá fadhb earcaithe agus easpa foirne sa chóras sláinte trí chéile, ní nach ionadh go bhfuil ospidéil tuaithe ar leac na Gaeltachta thíos go mór leis.

Mar bharr ar dhonas na ndroch-choinníollacha pá, bheadh ar altra óg atá ag iarraidh cur fúthu i gceantair thuaithe dul i ngleic le heaspa seirbhísí, easpa leathanbhanda agus easpa tithíochta ar cíos réasúnta.

Le linn na paindéime bhí an rialtas i mBaile Átha Cliath ag séanadh go raibh ábhar altraí ag dul gan íocaíocht, ainneoin an fhianaise uilig go raibh míleas á bhaint astu.

Tá tuilleadh fianaise thar sáile.

Ní gá ach breathnú ar na mílte altra atá tar éis dul ar imirce chun na hAstráile nó go NHS Shasana, áit a bhfuil na coinníollacha rud beag níos fearr. Is mian le go leor acu siúd teacht abhaile ach feabhas curtha ar chúrsaí tuarastail agus tithíochta.

Is cuid den chrapadh ar chórais phoiblí a fheictear i réimsí eile, amhail iompar agus oideachas, é an easpa altraí a fheictear anois sna hospidéil, ospidéil Ghaeltachta ina measc.

Crapadh é seo a tharlaíonn mar phróiseas lárnach den chóras eacnamaíochta ina maireann muid. Is dlúthchuid mar sin an córas eacnamaíochta céanna i bpróiseas an bánú tuaithe.

Is mithid dúshlán a thabhairt don chóras seo agus acmhainní na tíre a dháileadh ar bhealach cothrom. Mura dtugtar an dúshlán sin, leanfar le scrios na tuaithe agus beidh tuilleadh cásanna de na scéalta truamhéalacha seo ar na bacáin.

Tá neart cainte faoin athrú aeráide le roinnt seachtainí anuas de thoradh na comhdhála a bhí ar siúil i nGlaschú. Comhdháil bhliantúil dhomhanda na Náisiún Aontaithe, nó COP (Committee of the Parties) a bhí i gceist, agus ba é seo an 26ú ceann ó tháinig a leithéid ar an bhfód.

Leag lucht eagraithe na comhdhála béim ar leith ar ócáid na bliana seo ar chúpla cúis.

Ar an gcéad dul síos, dúradar go raibh tábhacht ar leith ag na comhdhálacha seo ó tharla iad ag teacht sna sála ar Chomhaontú Pháras 2015 – b’shin é an chéad uair a d’aontaigh gach stát ar domhan gur ghá díriú ar an téamh domhanda a laghdú faoi bhun 2 chéim Celsius agus gur chóir oibriú ina threo sin agus airgead a sholáthar lena aghaidh.

Sa mhullach air sin, tá tuiscint fhorleathan ann anois – bíodh sin sna meáin, i measc eolaithe nó i measc lucht na cumhachta – go mbeidh na deich mbliana amach romhainn cinniúnach.

Mura dtagann maolú ar an téamh domhanda faoi 2030, beidh sé dodhéanta é a fháil ar ais faoi bhun an 1.5 céim Celsius is gá a shroicheadh chun scrios gach rud beo ar thalamh an domhain a sheachaint.

Ach laistigh d’achar cúig lá bhí an chomhdháil á cáineadh ag gníomhairí óga aeráide amhail Greta Thunberg ón tSualainn agus Vanessa Nakate ó Uganda.

Ag tarraingt na gcos i dtaobh coimitmintí cearta a thabhairt agus caint san aer, sin an méid a tháinig ó lucht na cumhachta istigh dar leis an mbeirt bhan agus iad amuigh ar shráideanna Ghlaschú ag agóidíocht.

Ba léir go luath sa chomhdháil nach ndéanfaí beart de réir briathair. Agus cén fáth a ndéanfaí? Má tá laghdú le teacht ar na hastaíochtaí carbóin, ar an dífhoraoisiú agus ar an dianfheirmeoireacht, beidh athrú córais de dhíth.

Ní éireoidh le lucht polaitiúil an domhain srian a chur leis na próisis sin, fiú más spéis leo an sprioc a chur i gcrích, mar gur dlúthchuid iad den chóras eacnamaíochta ina maireann muid – an caipitleachas.

Ón am a d’fhorbair an caipitleachas san Eoraip i lár na meánaoiseanna tá sé ina dhlúthchuid de phróiseas an choilínithe. Is é sin le rá gur scaip córas an tsealúchais phríobháidigh, an córas baincéireachta agus an córas margaíochta amach ón Eoraip go dtí na ‘margaí nua’, mar a glaodh orthu, is é sin Meiriceá Thuaidh agus Theas.

I gcaitheamh an ama chéanna bhí tailte sna ‘máthairthíortha’, amhail Sasana – tailte a bhíodh i seilbh an phobail ar feadh na gcéadta bliain – á ndúnadh agus á ngoid ag na tiarnaí talún chun go mbeidís in ann brabús a bhaint astu.

In Éirinn, tharla sé seo thart faoin tréimhse chéanna agus glaodh na Plandálacha ar an bpróiseas.

Saintréith amháin den chóras caipitleach, mar sin, ná go gcaithfidh sé scaipeadh isteach i ‘margaí nua’ nó margaí a chruthú ar bhealach éigin.

I mbeagán focal, caithfidh an córas an t-uasmhéid brabúis a lorg de shíor.

Fágann sin go bhfuil ceannairí COP-26 i ngreim an dá bhruach, fiú más ceannairí ‘forásacha’ iad, óir ní féidir leo domhan a shamhlú gan an síorfhás eacnamaíochta mar bhunchloch ann.

Cloistear é go mion minic sna meáin agus sa mhír ghnó ag deireadh gach cláir nuachta. “Tá an geilleagar le fás arís i mbliana ag ráta 4%”, nó cibé faoin gcéad. Tá ráta an fháis sin bunaithe ar leas a bhaint as acmhainní teoranta an domhain.

Tá contrárthacht agus lúb ar lár i gcroílár an chórais chaipitligh.

Dár ndóigh caithfear bia agus seirbhísí a chur ar fáil don chine daonna agus beidh geilleagair mar chuid de sin. Mar sin féin, is í úinéireacht an gheilleagair an phríomhcheist.

Má fhanann na modhanna táirgeachta (na monarchana, na hinnill, na meaisíní déantúsaíochta, na hionaid sonraí) i seilbh lucht an rachmais, bainfear leas astú chun córas an bhrabúis gan srian a chur chun cinn de shíor.

Is mithid don phobal seilbh a ghlacadh ar na láithreacha oibre agus iad a stiúradh chun maitheas an chine dhaonna seachas chun maitheas chuntais bhainc Jeff Bezos, Mark Zuckerberg ná Elon Musk.

Bíonn neart cainte le cloisteáil ar an ‘Aistriú Cóir’, is é sin nach mbeadh an gnáthoibrí thíos leis de bharr na n-athruithe atá le teacht san eacnamaíocht agus sa chóras iompair.

Ach sin go díreach atá beartaithe ag rialtais an domhain – ceann na Sé Chontae Fichead ina measc.

Gearrfar cáin charbóin ar an ngnáthdhuine chun iad a bhrú i dtreo na gcarranna leictreacha agus níl aon chaint ar athdháileadh a dhéanamh ar acmhainn lucht an racmhais chun córas iompair phoiblí a thógáil.

Go deimhin, fógraíodh le cúpla lá anuas nach dtógfar an MetroLink i mBaile Átha Cliath go dtí i bhfad i ndiaidh 2030 “ceal acmhainní”. Amuigh faoin tuath tá slad á dhéanamh ar chóras iompair Bus Éireann, arís “ceal acmhainní”.

Tá an t-iarthuaisceart – Doire agus Tír Chonaill – go fóill gan córas traenach. Deir tráchtairí áirithe go raibh ag éirí níos fearr leis an réigiún sin ó thaobh an chórais iompair de faoi réimeas na himpireachta.

Mar gheall go bhfuil stráitéis na nGlasach agus Eamon Ryan dírithe go hiomlán ar athruithe an duine aonair agus cáin charbóin a bhrú ar dhaoine atá cheana féin ar an ngannchuid seachas ar an athrú córasach atá de dhíth, tá damáiste as cuimse déanta do chúis na timpeallachta sa stát le blianta beaga anuas.

Tuar dóchais amháin is ea an t-athrú tuisceana atá ag teacht ar ghníomhairí aeráide ar fud an domhain. Mar is iondúil, tá sciar den ghnáthphobal chun cinn ar lucht na cumhachta agus tuiscint ann anois nach réiteofar mórcheist na haeráide laistigh de chóras an bhrabúis.

Tá dúshlán ollmhór roimh an chine daonna i láthair na huaire chun ceist an athraithe aeráide a réiteach. Ach níl leigheas na ceiste le fáil sa sop in áit na scuaibe a léirigh lucht na cumhachta ag COP-26.

Le tamall anuas tá go leor cainte ann ar fud an domhain faoi “dhí-mhaoiniú” na bpóilíní, le fáil réidh leo mar institiúid. Is iomaí argóint a dhéantar ar a shon seo – mar shampla go mb’éifeachtaí i bhfad na hacmhainní a théann isteach i bpoll na póilíneachta a chaitheamh ar rudaí cosúil le hoibrithe sóisialta, seirbhísí meabhairshláinte, nó tacaíochtaí eile pobail. Tá carnán mór taighde ann a léiríonn go ngineann an caipitleachas coiriúlacht, agus ní dhéanann na póilíní tada leis seo a athrú, ach a mhalairt: coinníonn an córas seo daoine ar an ngannchuid, agus is é príomhról na nGardaí ná an córas a chosaint.

Tá fhios ag an saol nach bhfuil na Gardaí ann le breith ar choirpigh chorparáideacha nó ar bhilliúnaithe. Na coirpigh is mó amuigh, tá cead a gcinn acu – na bodaigh mhóra atá ag scriosadh an domhain ar mhaithe le brabús, na daoine saibhre seo nach n-íocann cáin, slíomadóirí a bhriseann aon dlí nach bhfeileann dóibh an fhad is atá an chuid eile againn ag sclábhaíocht le cíos a íoc agus brabús a dhéanamh ar son lucht an rachmais.

Táthar ann a deir nach bhfuil na Gardaí s’againne sa Daorstát cosúil leis na brúideanna i SAM nó i dtíortha eile. Ní aontódh muintir Terence Wheelock leat, leaid a dúnmharaíodh i stáisiún i mBÁC in 2005, ná George Nkencho, a caitheadh ag deireadh 2020, ná pobal na Gaeltachta i Maigh Eo, a d’fhulaing brúidiúlacht uafásach ó na Gardaí ar feadh blianta agus iad ag troid in aghaidh Shell. Ná déanaimis dearmad ach an oiread ar scannal Maurice McCabe, a léirigh doimhneacht na caimiléireachta atá sna Gardaí. Ar ndóigh, tá stair fhada den diabhlaíocht chéana sa PSNI, rud a leanann ar aghaidh inniu.

Ní bhaineann sé le daoine aonair sna póilíní. Baineann sé le nádúr na póilíneachta mar institiúid a thugann cumhacht do dhream beag, agus leis an ról atá acu chun an status quo a chosaint, cibé chomh mífheidhmiúil is atá sé.

Seans nach raibh ach taithí mhaith agatsa riamh leis na Gardaí, a léitheoir. Sa gcás sin, is dóiche ná a mhalairt nach as ceantar an-bhocht thú, nó nach teifeach thú, nó duine den lucht siúil, nó duine gan dídean. Gan trácht ar éinne a throid in aghaidh na dtáillí uisce, nó in aghaidh na bhfaisisteach, nó scriosadh na timpeallachta. Dá mba ea, tá sé ionann is cinnte go mbeadh scéal eile agat.

Aon rud maith a dhéanann na Gardaí, d’fhéadfaí a dhéanamh ní b’fhearr gan iad, ach seirbhísí sóisialta agus sláinte maithe poiblí a bheith againn. Agus tá samplaí go leor ann d’áiteanna ina bhfuil sin ag tarlú, cuid acu ag baint úsáid as cuir chuige bhundúchasacha a bhfuil rath inspioráideach orthu.

Cén bhaint atá aige seo leis na Gaeil a deir tú? Bhuel, ar ndóigh, níl na Gaeil scaipthe amach ón tsochaí – gach trioblóid atá ag an tsochaí trí chéile, tá sé ag na Gaeil freisin. Ach mar bharr air sin, is leis an gcóras caipitleach a chosaint atá na póilíní ann – agus mar atá mínithe go minic ag Misneach, sin an rud atá ag marú na Gaeilge, mar aon le gach dochar eile a dhéanann sé. Is cuma má bhíonn cuid acu ag freastal ar ranganna Gaeilge amach anseo, beidh sé fós mar dhualgas proifisiúnta ar na Gardaí córas frith-Ghaelach, frith-dhaonna a chosaint.

Ó tháinig na chéad fhórsaí póilíneachta proifisiúnta ar an bhfód sa 19ú haois (bunaithe ar thaithí na gcoilíneach in Éirinn), bhí siad ann le cur in éadan gach dul chun cinn sóisialta, gach forbairt i dtaobh cearta do dhaoine atá faoi chois, gach stailc agus agóid a d’éiligh ceartas, gach éagóir ar throid daoine ina haghaidh. Ní timpiste é go raibh siad ar an taobh contráilte den stair míle uair agus i míle áit.

Dá n-uireasa, ní bhfaigheadh daoine gan dídean bás ina gcodladh taobh amuigh d’fhoirgnimh fholmha, bheadh ar lucht an rachmais a maoin ollmhór a roinnt, bheadh muid in ann stop a chur le milleadh uafásach na timpeallachta.

Seasann na póilíní idir muid agus saol níos fearr. Faighimis réidh leo.

Más suim leat tuilleadh a fhoghlaim faoin cheist seo, ní rachaidh tú amú leis an fhíseán seo le “Thought Slime”, a leagann amach an cás ar bhealach snasta: All Cops are Bad.

le Ceadharlach Bealtaine

Is as iarthar na hÉireann Ceadharlach Bealtaine. Tá seantaithí acu ar dhiabhlaíocht na bpóilíní. Is fuath leo an córas lofa atá ag scriosadh an domhain agus tá ard-mheas acu ar na Zapatistigh agus grúpaí eile dá sórt atá ag troid ar son shaoradh na cosmhuintire idirnáisiúnta ón stát agus ón gcaipitleachas.

Bhí baill Misneach ag agóid ar son chearta teanga, cearta pleanála agus cearta tithíochta a d’eagraigh Todhchaí na Tuaithe, Breandán Ó Beaglaoich agus muintir Chorca Dhuibhe inné (30/09/2021). Bhí slua réasúnta ann de 100-150 duine lasmuigh de Theach Laighean.

Reáchtáladh an agóid i ngiorracht do dhá agóid eile a bhí ag titim amach ar an láthair chéanna. Ceann amháin a bhain le hOspidéal an Uaimh, agus ceann eile a bhain le cúrsaí tithíochta chomh maith, ‘sé sin agóid mar gheall ar an scannal mica agus pyrite.

Bhí neart clúdach ó na meáin d’agóid Todhchaí na Tuaithe. Reáchtáladh seisiún ceoil ar feadh cuid den am, rud a chur le hatmaisféar na hagóide. An ceart le maireachtáil sa Ghaeltacht do mhuintir na Gaeltachta a bhí mar phríomhéileamh ag an lucht agóide.

Is féidir éisteacht le hagallaimh a chuireamar ar Bhreandán píosa ó shin faoi na ceisteanna úd anseo

I dteannta Mhisneach, bhí baill Chonradh na Gaeilge, baill an Rabharta Ghlais, Sinn Féin, comhairleoirí neamhspleácha, dreamanna ó Ghaeltachtaí eile amhail Ráth Chairn agus Cois Fharraige, agus Gaeil aonaracha sa slua.

Bhí Michael Healy-Rae le feiceáil sa slua ar feadh tréimhse chomh maith. Má bhaintear an téip dhearg den phróiseas tógála i nGaeltacht Chiarraí rachaidh sé chun leasa siúd agus comhlacht gléasra tógála a dheartháir.

Bíodh sin mar atá, i dtuairim Mhisneach, tá ceist na tithíochta sa Ghaeltacht ar cheann de na gaid is gaire do scornach na Gaeilge trí chéile sa lá atá inniu ann.

Ní gá dúinn trácht ar na himpleachtaí a bheadh ag bás na Gaeltachta ar an nGaeilge trí chéile – ar an saibhreas teanga, ar an nGaelscolaíocht, ar na meáin chumarsáide Gaeilge, ar mheanma na nGael.

I ndáiríre, níor chóir go bhfágfaí é faoi dhream beag deonach amháin, nó pearsantacht aonair amháin, amhail Todhchaí na Tuaithe agus Breandán Ó Beaglaoich, feachtas den sórt seo a eagrú.

Is mithid do na ceanneagraíochtaí uilig a ndícheall a dhéanamh feachtas leanúnach den sórt seo a thiomáint, óir tá acmhainní daonna, scileanna agus am acusan nach bhfuil ag grúpaí deonacha. 

Tá pleananna maithe thithíochta déanta cheana, ach caithfear feachtas ar an talamh sa Ghaeltacht agus sna bailte a bheith taobh thiar de na moltaí sin – feachtas a chuireann brú ceart ar na polaiteoirí ó na sráideanna agus a dhíríonn ar an mbánú tuaithe fud fad na tíre seachas sa Ghaeltacht amháin.

Tá Misneach ag déanamh ar ndícheall feachtas dá shórt a thógáil aineoinn na constaicí atá romhainn.

Tá spriocanna agus éilimh na hagóide a bhí ar siúl inné leagtha amach go beacht anseo:

PRÍOMHAIDHMEANNA THODHCHAÍ NA TUAITHE 

1. Go mbeadh Gaelainn líofa agus sárthuiscint ar thionchar an phróiséas phleanála ar  labhairt laethúil na Gaelainne sna ceantair Ghaeltachta ag pleanálaithe na Comhairle  Contae atá ag feidhmiú sna ceantracha Gaeltachta. 

2. Go mbeadh ar chumas iarrthóirí Gaeltachta a gcuid gnó go léir leis an údarás áitiúil a  dhéanamh trí mheán na Gaelainne – idir chruinnithe agus comhfhreagras scríofa.  

3. Go dtabharfaí aitheantas do bhailte fearainn na Gaeltachta mar aonaid phleanála fé leith agus go ndéanfaí limistéir fé leith le haghaidh tithíochta a zónáil laistigh de gach  baile fearainn chun tacú le patrún lonnaíochta traidisiúnta na Gaeltachta. 

4. Go gcuirfí tionchar teanga an iarrthóra san áireamh agus breithiúnas á thabhairt ag an  údarás áitiúil ar iarratais phleanála sa Ghaeltacht.  

5. Go scríobhfaí plean tithíochta don nGaeltacht, ar mhúnla pleananna tithíochta atá i  bhfeidhm in áiteanna eile san Aontas Eorpach¹agus sa Ríocht Aontaithe,²chun tacú  le muintir na háite agus le lucht labhartha na Gaelainne tithe cónaithe a cheannach  agus a thógaint fén dtuaith sa Ghaeltacht.  

6. Go ndéanfaí ceangal láidir oifigiúil idir polasaithe tithíochta agus an phleanáil teangan  sa Ghaeltacht, .i. go mbeadh sé d’iachall ar na húdaráis phleanála Gaeltachta  athbhreithniú bliantúil a dhéanamh ar an dtionchar atá ag na cinntí pleanála sa  Ghaeltacht ar labhairt laethúil na Gaelainne sa Ghaeltacht.

Pléann ball Misneach, Tomás Ó Loinsigh, na hathruithe atá ag teacht ar an gcomhshaol; comhshaol na Gaeilge san áireamh

Tá go leor rudaí ann nach n-aithnítear go bhfuil siad in easnamh, go dtí go bhfeictear arís go tobann iad tar éis tamall fada gan a n-easnamh a thabhairt faoi ndeara. 

Is annamh anois a fheictear snáthaidí móra ná creabhair capaill ná an iomaí feithid bheag eile nach bhfuil de Ghaeilge ná de Bhéarla agam, mar jackeen a rugadh i dtreo dheireadh an fichiú haois, le cur síos orthu. 

Ach is cuimhin liom na feithidí sin do mo chrá ar fheirm m’uncail i gContae an Chabháin agus mé ag cuidiú (nó sin a cheapas agus níor bhréagnaíodh mé) le m’athair ann mar ghasúr. 

Agus ansin le cúpla lá anuas, nuair a mhothaigh mé iad ag baint greim asam arís, d’airigh mé cé chomh fada is a bhí sé ó chonaic mé iad. Is cuimhin liom chomh maith, agus muid ag taisteal abhaile ar chúlbhóithre dorcha, scáth gaoithe an ghluaisteáin clúdaithe le feithidí beaga, meallta ag soilse tosaidh an chairr. 

Ní fheictear sin anois. Tá córas feirmeoireachta monashaothraithe agus scaipeadh sciodair agus lotnaidicíde tar éis deireadh a chur leo uile, is dócha.  

Ar an bhfeirm chéanna, blianta fada ó shin, bhíodh capaill ann chun obair na feirme a dhéanamh, agus gort coirce curtha ar leataobh chun ábhar beatha a sholáthar dóibh, agus sa ghort sin bhíodh piasún agus éin eile, a d’fhéadadh iad fhéin a chothú ón choirce céanna. 

Anois, níl ar an bhfeirm ach beithígh, agus níl áit ann don fhiadhúlra uile eile a mhaireadh leo air tráth.

Agus ní ar na feirmeacha amháin atá seo ag titim amach. Tá éisc na farraige ag dul in éag leis an ró-iascaireacht atá ar bun. 

Aon iascaire ar mian leo a bheatha a chothú ar an bhfarraige, níl an dara rogha acu anois ach páirt a ghlacadh sa ró-iascaireacht chéanna, mar is é sin a chuireann an córas caipitlíoch iachall orthu a dhéanamh. 

Sna portaigh, ar sean-nós traidisiúnta agus dúchasach (agus eistarraingtheach) na tíre seo, tá móin fós á baint bliain in aghaidh bliana, ag scriosadh gnáthóg dhúlra agus linn carbóin, agus ag scaoileadh carbóin – ach gan foinse in-athnuaite fuinnimh faoi smacht an phobail, cén rogha atá ag teaghlaigh thuaithe ach an mhóin a bhaint agus a dhó?

Agus b’fhéidir gurb é sin an chúis nach bhfuil an stór focal agam chun cur síos cruinn a dhéanamh ar an dúlra seo ar fad – ní bhaineann sé le mo shaol ná le saol duine nó dála sa tír seo anois. 

Cad is fiú, sa lá atá inniú ann, an t-ainm cruinn traidisiúnta a bheith agat ar éan atá ag dul in éag, ar chrann nach féidir luach adhmaid a fháil uirthi, ar athrú tapaidh ar an aimsir nó cith tobann baistigh, nuair atá muid sáinnithe slán sábháilte sa ghluaisteán nó os comhair na teilifíse?

Is dócha nach aon rud nua í seo i stair an chine dhaonna. Ní hí an fichiú haois an chéad uair atá scrios iomlán déanta ag daoine ar an gcomhshaol mórthimpeall orthu. 

Dar ndóigh, rinne na hEorpaigh scrios ar fhiadhúlra (agus ar shochaithe daonna) Mheiriceá nuair a thosaigh siad ar an mhórchríoch sin a choilíniú sa séú chéad déag. Ach b’fhéidir gurb í seo an chéad uair go bhfuil seo ag tarlú ar scála domhanda.

Is minic le tamaillín beag anuas a fheictear inbhuanaitheacht teanga agus dúlra á phlé sa chomhrá céanna. 

Tá an-phlé ar cheisteanna timpeallachta sna meáin Ghaeilge, agus tá leabhair ar díol anois ag tarraingt aird ar an nasc ársa idir an teanga Ghaeilge agus tírdhreach agus timpeallacht na tíre seo. Ach ar shlí éigin, uaireanta mothaím nach bhfeictear méad agus donas an chruacháis atá ann ó thaobh na teanga agus an chomhshaoil de.

Le cúpla seachtain anuas, chualathas nach bhfuil ach 23% de theaghlaigh Ghaeltachta ag tógáil a gclann le Gaeilge. Is teanga dhaoine aosta na Gaeltachta í an Ghaeilge anois – níl ach 16% de dhaoine óga faoi bhun 18 bliain d’aois as an Gaeltacht ag labhairt na teanga go laethúil lasmuigh den chóras oideachais. 

Figiúirí iad seo atá an-chosúil leis na figiúirí a tháinig amach anuraidh, a léirigh nach bhfuil ach deich mbliain fágtha ag Gaeilge na hAlban mura mbíonn athrú mór ar chur chuige an rialtais ansin chun dul i ngleic leis an ngéarchéim atá á fulaingt ag an teanga, áit a bhfuil mórchuid na gcainteoirí sna caogaidí nó níos sine. 

Is rí-shoiléir atá sé leis na staitisticí úra os ár gcomhair, agus gan aon dalbhadh orainn nach bhfuil cás na Gaeilge mórán níos fearr.

Seachtain nó dhó ina dhiaidh sin, i lár tonn teasa millteanach ar fud na hEorpa agus Mheiriceá Thuaidh, agus tuillte uafásacha ag titim amach in áiteachaí eile, foilsíodh tuairisc nua de chuid an Painéal Idir-Rialtasach ar an Athrú Aeráide maidir leis an ngéarchéim aeráide.

Cuirtear in iúl sa tuairisc go bhfuil aimsir den chineál seo ag dul in olcas agus i minicíocht, agus go bhfuilimid cheana féin buailte leis an bpointe claochlaithe, pointe nach mbeidh (nó nach bhfuil) aon filleadh uaidh. 

Agus, ag féachaint ar mhéad na faidhbe sin, tá sé rí-shoiléir nach bhfuil aon fhiúntas ag baint le haon iarracht aonair cúrsaí a athrú – athrú iomlán chórais atá de dhíth.

Nuair a airím ainmhithe nó feithidí nach bhfaca mé le tamall i gceantar éigin atá scoilte amach ón fheirmeoireacht mhonashaothraithe arb é bunleagan na feirmeoireachta sa tír seo agus i ngach aon tír sa lá atá inniú ann, nó nuair a chloisim páistí óga Gaeltachta ag caint eatarthu fhéin as Gaeilge, bíonn idir áthas agus brón orm. Mothaím brón mar dhuine a bhfuil sé de phribhléid aige gnéithe de shean-domhain atá ar tí imeacht go deo a fheiceáil nó a chloisint. 

Nuair a bhristear leis an slabhra trasghlúine a théann siar na mílte bliain trínar sheoladh teanga ar aghaidh ó ghlúin go glúin – agus tá an eachtra mílaoiseach seo ag tarlú timpeall orainn inniú – agus nuair a cailltear gnáthóg dhúlra, níl aon bhóthar siar. 

Ní féidir an slabhra briste a chuir le chéile nó an ghnáthóg a athógáil mar a bhí. 

Cinnte, is féidir an Ghaeilge a fhoghlaim anois go héasca ar líne nó ó leabhair, agus cinnte, má thagann deireadh leis an gcine daonna (rud nach gcreidim a tharlóidh, beidh lucht an rachmais ann i gcónaí, iad slán sábháilte ina gcathracha aerchóirithe agus teochtrialaithe, agus beidh na bochtanaigh ann i gcónaí chomh maith, gan aon cheist, gafa i gcathracha fairsinge, gan aon chosaint acu ón timpeallacht, ón salachar, ón ghalar, ó iarmhairtí millteanacha an athrú aeráide), b’fhéidir go dtiocfaidh an dúlra ar ais chuici féin, ach ní hí an dúlra céanna a bhéas ann – tá ainmhithe ‘s éisc ‘s éin atá imithe ina n-iomlán anois, ró-iascaireacht déanta orthu nó a mbiashlabhra iomlán scriosta againn.

Uaireanta mothaímid go bhfuilimid ag cónaí i ndomhan atá ag fáil báis.

Ach anseo is ansiúd, bíonn fíorsplancacha an dóchais le feiceáil. I mBéal Feirste, tá naíonra á chur ar bun ag gníomhaithe cróga in oirthear na cathrach, ainneoin bagairtí roinnt biogóidí Gaelfóbacha. 

I mBéal Feirste, cathair ina bhfuil an Ghaelscolaíocht ag dul ó neart go neart, ón am ar bunaíodh Bunscoil Phobail Feirste, in aghaidh gach iarracht an stáit í a chur faoi chois, tá an Ghaeilge anois mar cheann des na huirlisí is láidre le dhá phobail scoilte a thabhairt le chéile.

I mBéal Feirste a cuireadh ar bun an chéad iarracht pobal labhartha Gaeilge a bhunú go tíreolaíoch i gceantar faoi leith ar Bhóthar Seoighe, nach raibh lonnaithe sa Ghaeltacht féin ach san iar-Ghaeltacht. 

Tá torthaí na hiarrachta sin le clos inniú i measc na ndaoine óga a bhfuil an teanga in úsáid acu ar na sráideanna agus i gcaiféanna na cathrach. 

B’fhéidir go mbristear an slabhra anseo nó ansiúd, ach in áit eile cuirtear tús le slabhra nua. 

Is sampla í Béal Feirste dúinn ar fad – más saol trí Ghaeilge atá uainn, ní mór an Ghaeltacht a chosaint, ach chomh maith le sin beidh orainn troid san áit ina bhfuilimid, bíodh sin sa chathair nó faoin tuath. 

Le domhan atá ag éirí níos uirbí gach aon lá – de réir na Náisiún Aontaithe tá breis is leath de dhaonra an domhain anois ina gcónaí i gcathracha agus ceantracha uirbeacha, an tromlach ollmhór dóibh sin i slumaí bochta, don chéad uair riamh i stair an chine dhaonna – muna bhfuil spás sna cathracha don Ghaeilge, ní bheidh ann di amach anseo. 

Agus b’fhéidir gur féidir splancacha den chineál céanna a airint leis an chomhshaol. Ní bheidh rudaí mar a bhí riamh arís. 

Ach an cheist mhór atá romhainn anois ná an scaoilfimid do lucht an rachmais (agus ar scála domhanda, sin cuid mhór den Eoraip agus na Stáit Aontaithe) iad féin a chur faoi ghlas laistiar de bhallaí arda an chiníochais agus an fhuatha, agus an mhórchuid againn a fhágáil lasmuigh den doras, san fhásach atá le déanamh den domhan? Nó an dtroidfimid chun réiteach cóir a bhaint amach, chun tograí ón mbun aníos a chur ar bun, chun domhan slán agus saor a chur ar fáil do chuile dhuine air? 

Tá tograí i gceantracha tuaithe na tíre seo curtha ar bun le blianta beaga anuas, chun smacht an phobail áitiúil a fháil ar fhuinneamh inathnuaite, feirmeacha gaoithe phobail a thógáil agus an fuinneamh sin a chur chun leas an phobail chéanna, agus briseadh amach ón mhargadh fuinnimh agus breosla eistarraingtheach domhanda. 

Tá fuinneamh na gréine chomh flúirseach sin agus an teicneolaíocht chomh forbraithe anois, gurb í an bac is mó atá air sa lá atá inniú ann mar chóras cumhachta, ná nach bhfuil brábús le dhéanamh as. 

Ach más deireadh leis an gcóras caipitlíoch, eistarraingtheach, is cúis leis an ngéarchéim aeráide atá uainn – agus ag an bpointe seo ní dócha go bhfuil aon chaoi eile chun saol cóir a chur ar fáil do thromlach mór an chine dhaonna – is é seo atá le déanamh. 

Beidh focail nua Ghaeilge ag teastáil chun cur síos ceart a dhéanamh ar dhomhan úr den chinéal sin.

Bhí sé ina raic sna meáin Ghaeilge le gairid nuair a léirigh Tuarascáil Faireacháin 2020/21 de chuid an Choimisinéara Teanga nach bhfuil go leor de na Comhairlí Contae ag cloí lena ndualgas i leith na Gaeilge, de réir mar a leagtar amach iad in Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003.

Is iomaí tráchtaire glórmhar a dúirt gur scannal é seo agus gur feall é ar Ghaeilgeoirí na tíre. Níl aon dabht faoi ach gur olc an rud é ceart go leor.

Mar is gnáth, áfach, bhí an dearcadh is tábhachtaí i leith pholasaí agus dhán na Gaeilge ar lár go hiomlán sna comhráite seo – dearcadh a thugann aitheantas do na struchtúir caipitlíocha a imríonn tionchar ollmhór ar ár saol uilig.

Ní fiú caint ar fheall na gComhairlí Contae gan a lua gur scriosadh iad le deich mbliana anuas le polasaithe nualiobrálacha an stáit.

Mar a mhíníonn Shannon (2016: 9), “local government level was the hardest hit by employment cutbacks” (22%). Mar bharr air sin, “small rural county councils endured the most austerity” (Turley et al. 2018: 1) – mar atá formhór na gComhairlí a fuair an grád ba mheasa ón gCoimisinéir Teanga, agus mar atá formhór na gComhairlí ina bhfuil ceantair Ghaeltachta.

Go deimhin, tuairiscíodh san Irish Times i mí Dheireadh Fómhair go raibh ganntanas chomh mór sin ar Chomhairlí áirithe nach mbeadh aon rogha orthu ach “to start cutting all services including housing maintenance, roads, lighting and parks services, community grants, festivals and arts supports”.

Ní ábhar iontais é nach mbeadh Comhairlí atá ar an ngannchuid ó thaobh airgid agus cumhachta de ag díriú ar aistriúchán a dhéanamh ar fhoirmeacha nach n-úsáidtear.

Is locht ollmhór ar chóras polaitiúil an Daorstáit go bhfuil sé chomh lárnaithe is atá.

B’institúidí laga iad na Comhairlí Contae fiú sular gearradh a gcuid buiséad go trom.

I bhformhór na dtíortha eile san Eoraip, tá i bhfad níos mó cumhachta polaitiúla ag an leibhéal áitiúil.

Is fiú a lua, freisin, gur laige ná na Comhairlí Contae is laige é Údarás na Gaeltachta – ní nach ionadh é, mar sin, gur minic nach mbíonn mórán rath ar a saothar-san. Fáth eile é seo go bhfuil Misneach go láidir i bhfábhar dílárú maoine agus cumhachta.

Ní féidir drochstaid ár dteanga a thuiscint gan tuiscint a bheith agat ar ollthionchar an chaipitleachais ar chuile chuid den saol. Má tá Misneach agat, bí linn agus athraímis dioscúrsa dípholaitithe na Gaeilge – cuid lárnach den troid ar son chearta na cosmhuintire uilig!

Tagairtí:

Boyle, R. (2015). Public sector trends 2015 [State of the public service series, research paper no. 17]. Baile Átha Cliath, An Foras Riaracháin.

Irish Times (2020). Local authorities say they will have to cut services over collapse in revenues. https://www.irishtimes.com/news/politics/local-authorities-say-they-will-have-to-cut-services-over-collapse-in-revenues-1.4378106

Ó Ceallaigh, B. (2020) Má tá a gcearta uathu is é dualgas lucht na Gaeilge a bheith ina sóisialaigh https://tuairisc.ie/ma-ta-a-gcearta-uathu-is-e-dualgas-lucht-na-gaeilge-a-bheith-ina-soisialaigh/

Shannon, L. (2016). Local and regional bodies in Ireland 2012–2016 [Local government research series, no. 12]. Baile Átha Cliath, An Foras Riaracháin.

Turley, G., et al. (2018). “Austerity and Irish Local Government Expenditure since the Great Recession”, Administration, 66(4).

Má labhraíonn tú le duine i dteanga a thuigeann siad, téann sin isteach sa cheann. Ach, má labhraíonn tú leo ina dteanga féin, sroicheann sin croí-lár an duine. Cén teanga a thuigeann muid sa lá atá inniu ann? Agus cén teanga a labhraímid? An labhraíonn muidne teangacha, fiú – nó an labhraíonn teangacha trínne?

Ní furasta a rá… go háirithe nuair a labhraíonn gníomhartha níos airde ná focail, mar a deirtear. Céard í bunfhadhb ár linne? Chuirfeadh mise an t-aon phingean rua a bheadh agam gurb í an mhíchothromaíocht atá ann. 

Rud a théann go smior i bhfeidhm ar chách. Míchothromaíocht a bhaineann le smacht agus cumhacht. Míchothromaíocht áiseanna agus achmhainní. Míchothromaíocht ghránna dho-mhaite atá ag dul in olcas in aghaidh an lae. 

Agus de ghnáth, níl ach an tost balbh le cloisteáil ag screadaim amach ina coinne. I gcoinne an choráis mhíchothroma seo. An córas capitileach. Tóir an bhrabúis. An gealltanas go bhfaighfaimís i gcónaí níos mó ar son níos lú. An t-inneall fáis eacnamaíochta. Agus foinse féin na deighilte móra.

Ní hionnann sin ’s a rá nach bhfuil scataí móra daoine ag troid in aghaidh na míchothromaíochta domhanda – agus éiríonn leo srian éigin a chur uirthi, cé go bfhuil siad ag fulaingt fúithi freisin. 

Ach ó thaobh an rialtais de, is annamh an dul chun cinn atá á dhéanamh. Táimse féin tuirseach. Go háirithe nuair a smaoiním ar an bPalaistín agus mé ag léamh tuarascáil na Náisiún Aontaithe – agus iad ag rá nach bhfuil aon dul chun cinn déanta i dtreo chuspóir an dá stát.

Is cuid den fadhb í an ‘réiteach’ sin, áfach, dar liom. Scéal (nó bréag) a thacaíonn leis an status quo amháin. Ag an am céanna, tá comharthaí suntasacha le feiceáil dúinn a leiríonn treo éigin eile. 

Tá rialtas Stát Sé Chontae Fhichead na hÉireann, mar shampla, tar éis teacht amach á rá go hoscailte agus go poiblí go bhfuil Iosrael tar éis seilbh de facto a ghlacadh ar thalamh iomlán na Palaistíne cheana féin. Agus is fíor sin. Agus an rud atá fíor, is tábhachtach a aithint.

Grianghraf tógtha le cead ag ócáid ​​dlúthpháirtíochta i gcathair Köln ar an 15 Bealtaine 2021

Níor fhágamar slán go fóill leis an ambasadóir Iosraelach áfach, agus is trua nár cuireadh an Bille um Ghníomhaíocht Eacnamaíoch Rialaithe (Bille na Críche faoi Fhorghabháil) fós i bhfeidhm mar gheall ar Chomhrialtas Fhianna Fáil, Fhine Gael, na nGlasaigh agusmar gheall ar an Aire Gnóthaí Eachtracha, Simon Coveney.

Ní féidir linn cur leis an uafás ag breathnú air mar ábhar spéise. Is í an Eoraip an dara bloc trádála is mó atá ag Iosrael, tar éis na Stát Aontaithe. Ba cheart dúinn ár dtionchar a úsáid chun dlí idirnáisiúnta a chur chun cinn. Mar is eol do chách. Mar a chan Cohen.

Grianghraf tógtha le cead ag ócáid ​​dlúthpháirtíochta i gcathair Köln ar an 15 Bealtaine 2021

Tá an t-Aontas Eorpach (in éineacht leis an “gcomhphobal idirnáisiúnta”) tar éis smachtbhannaí a chur ar an tSín mar gheall ar sharú ar chearta an duine i gcoinne na Moslamach Uyghur – agus gach cosúlacht air go bhfuil cinedhíothú ar siúil ansin. Céard is ciall le “dlí idirnáisiúnta” agus “nie wieder” mura ndéanaimid é a chosaint?

Ach cén fuadar atá fúthu? Fuadar ar bith, is cosúil. Ní hiad lucht an rialtais atá ag tuilleamh níos lú ná €5 in aghaidh an lae. Ní hiad siúid atá ag teitheadh ón gcogadh. Ní hiadsan atá gan dídean nó a bhfuil buairt orthu nach mbeidís in ann cíos na míosa seo chugainn a íoc.

Ní hiad atá á mbá sa Mheánmhuir. Níl iontu ach lucht an chompoird agus is cuma sa tsioc leo faoin dream eile. Tá siad ar aon intinn amháin mar is gnáth – meon an ghnó mar ba ghnáth – fiú in ainneoin na paindéime – agus tá siad ag súil go mór go leanfaidh rudaí ar aghaidh ‘á fheabhsú’ go deo. 

le feiceáil ar lampa sráide sa Köln

Cad chuige todchaí na nGael? Nó fiú todchaí an Chinne Dhaonna? Nach chun báis amháin atá muid uile seolta? Ach idir an dá linn? Bainfimis úsáid agus sult as ár gcoirp, labharaímis ár dteangacha, agus déanaimis ár seacht ndícheall chun an scrios agus an mhíchothromaíocht, anseo agus mórthimpeall orainn, a laghdú. 

Is deis í an t-am atá ag sleamhnú thart, ag pléascadh agus ag titim as a chéile anseo ’s ansiúd, agus níl aon leigheas air sin. Is ionann an deis agus an dúshlán.

Níl uainn ach an Domhan uilig. 

Agus tá an chathair fós breac le tithe folmha. Tá 36,000 i mBaile Átha Cliath amháin, más buan mo chuimhne, agus 240,000 sa stát, gan tithe saoire san áireamh. 

Ní tithe atá iontu ar aon nós – níl ann ach infheistiú. Níl ann sna tithe folmha úd ach airgead. Is seirbhís bhainc atá ann. Chuir David Graeber i gcuimhne dúinn ina leabhar Debt: the First 5000 Years nach bhfuil ann sa chóras airgid ach córas creidmheasa. 

Is léir go gcreideann muid fós sa chóras sin, mar bainfimid úsáid as lá i ndiadh lae. Anois, nach bhfuil ár lán feasa againn go bhfuil an córas féin lofa – gur contúirt bháis don chine daonna é a scarann óna chéile muid agus a scriosann an plainéad dúinn, an t-aon bhaile amháin a bheidh againn uilig feasta?

“Homes for people, not for profit”

Túr dorcha airgid, tógtha i gcathair Köln

Is do lucht an bhrabúis atá an córas tithíochta ag soláthar. Mar a thug Richard Dawkins le tuiscint tráth ina leabhar The Selfish Gene – tá lucht an chaipitil i seilbh ag an víreas caipitleach féin; agus sin atá á dtiomáint. Ar tóir níos mó ar son níos lú atáthar, de shíor. Agus tá an barr bainte amach acu dá bharr. 

Téann siad ó neart go neart, ag folmhú na gcathracha agus ag scriosadh an phlainéid, agus ag cur an mhilleáin ar an duine bocht, ar na Moslamaigh, na teifigh, na Giúdaigh, srl. 

Ligtear dóibh dul ó neart go neart. Tugtar luach saothair dóibh, m.sh. luamh nua Bezos. Ina n-éagmais siúd, daoine éigin eile a bheadh ​​ann. Mar is fadhb shistéamach atá ann. Agus cumhacht sistéamach a rialaíonn ina bhfabhar. 

Ní bheadh an saibhreas sin ar fad acu murach ár ndlíthe, ár gcóras airgidis, ár rannpháirtíocht, ár gciontacht. Tá géarghá anois ann córas eile a chruthú le chéile – córas a oireann dúinn ar fad. 

Ní leor an t-eolas sin amháin, áfach. Mar is eol do chách. Tá athrú creidimh ag teastáil uainn chomh maith, chun muid a spreagadh. Agus tá comharthaí ann – ar nós na pandéime agus blocáil an Chanáil Shuais ag an Evergreen – a mheabhraíonn dúinn go bhfuil teannais phléascacha agus laigí ann sa chóras féin. 

Is suíomhanna straitéiseacha iad seo a bhféadfadh muid ár gcumhacht féin a dhíriú orthu agus ár leas féin a chur chun tosaigh. B’fhéidir go mbainfaimis amach an lá a labhróimis an fhírinne. I mbéal agus i ngníomh. Ach is dúshlán a bheidh ann, gan aon ráthaíochtaí…

An dtiocfaidh ár lá choíche?

Le Darragh de Paor, atá ag cur faoi sa Ghearmáin i láthair na huaire