Tugann an t-údar agus staraí Aindrias Ó Cathasaigh léargas den chéad scoth ar shaol Mháirtín Ó Cadhain agus an gaol a bhí aige leis an ngluaiseacht agus idé-eolaíocht Poblachtánach.

—

Author and historian Aindrias Ó Cathasaigh provides an excellent insight into the life of Máirtín Ó Cadhain and his relationship with the Irish Republican movement and ideology.

Le coicís anuas tá conspóid tagtha go cnámh na huillinne i ngeall ar iarrthóirí tearmainn atá ceaptha teacht go hÓstán Chuan Charna i nGaeltacht Chonamara. D’ofráil úinéir an óstáin an t-ionad don Roinn Lánpháirtíochta, agus meastar go bhféadfadh 84 duine bogadh isteach ann. Tá léirsiú ar bun ag muintir na háite lasmuigh den óstán ina aghaidh sin. Faraor, mar is dual dóibh, tá an eite dheas i bhfad amach ar líne ag déanamh a ndíchill an ciníochas a bhrú isteach i lár báire.

An comhthéacs domhanda 

Is ceist chigilteach agus ceist chasta í ceist na himirce. Teastaíonn ón eite dheas i bhfad amach ceist shimplí bunaithe ar an gciníochas a dhéanamh di. Sa chaoi sin, ní thuigfidh saoránaigh na cúiseanna móra struchtúrtha a bhaineann leis an imirce.

Agus é ag scríobh in 1972 ina leabhar How Europe Underdeveloped Africa, d’áitigh an Marxach díchoilíneach Walter Rodney gur bréag a bhí ann nuair a dúradh gurb ann do ‘thíortha forbartha’ agus ‘tíortha atá i mbéal forbartha’. I ndáiríre, sciobadh acmhainní nádúrtha agus baineadh an bonn de gheilleagar na hAfraice le linn ré an choilíneachais. 

Ina dhiaidh sin, coinníodh mar ‘thíortha tearcfhorbartha’ cuid mhór den Afraic trí ghadaíocht na gcomhlachtaí ilnáisiúnta, iasachtaí an Chiste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta agus an Bhainc Dhomhanda agus ‘cabhair’ ón iasacht le coinníollacha a spreag an spleáchas. Tá na tíortha ‘tearcfhorbartha’ ar an imeall sa chóras domhandaithe agus na tíortha impiriúlacha i lár baill an chórais.

De bharr na n-éagothromaíochtaí stairiúla seo, agus de bharr an impiriúlachais agus na bhfeachtas buamála reatha sa Mheánoirthear, gan trácht ar an téamh domhanda, leanfaidh an imirce i dtreo ‘na gcroíthíortha’ ar aghaidh.

Cé go raibh Éire go stairiúil ina tír a ndearnadh coilíniú uirthi, tá stát na sé chontae is fiche suite i dteach an leathbhealaigh anois de bharr shaibhreas lucht an rachmais agus sciar suntasach den mheánaicme. 

Infreastruchtúr

Ach níl an mhaoin sin á dáileadh mar is cóir. Léiríonn staitisticí de chuid na Príomh-Oifige Staidrimh agus na hInstitiúide Taighde Eacnamaíochta agus Sóisialta le blianta beaga anuas go bhfuil idir 25% agus 30% den chosmhuintir ‘ag streachailt’ i dtaobh cúrsaí airgid de agus thart ar 13% ‘i mbochtaineacht’. 

Sa mhullach air sin, mar is eol dúinn uilig faoin tráth seo, tá an ghéarchéim thithíochta ag brú síos ar sciar mór den phobal. Tá míréir thíreolaíoch ann agus ceantair lucht oibre sna cathracha agus roinnt ceantair thuaithe, in iarthar na tíre go háirithe, faoi mhíbhuntáiste. Léiríonn léarscáil de chuid na heagraíochta Pobal go bhfuil an toghcheantar ina bhfuil Carna suite ‘go mór faoi mhíbhuntáiste’. 

De réir dhaonáireamh 2022 tá 197 ina gcónaí i gCarna. Dá gcuirfí 84 iarrthóir tearmainn leis sin is méadú daonra 43% a bheadh i gceist, i gceantar atá ar bheagán seirbhísí cheana. Níl ach bus uair sa ló ann, mar shampla.

Le blianta beaga anuas tá roinnt de mhuintir na háite, i gcomhpháirt le hÚdarás na Gaeltachta, ag déanamh iarrachta fostaíocht a chruthú dóibh féin trí Pháirc na Mara a bhunú. Dhiúltaigh Comhairle Contae na Gaillimhe agus ansin an Bord Pleanála don scéim. 

Níl fágtha ach an t-óstán chun airgead turasóireachta a thabhairt isteach sa cheantar sa samhradh. Fanann roinnt de thuismitheoirí dhaltaí na gcoláistí samhradh san óstán agus bíonn cuairteoirí ag triail ar an gceantar do na féilte cultúrtha agus sean-nóis chomh maith. Is é an t-óstán an t-aon áit gur féidir le muintir na háite ócáidí sóisialta, an chéad chomaoineach, bainiseachaí is araile a bheith acu. Níl an t-óstán ar fáil mar ionad sóisialta ó bhí 2022 ann.

Mar sin féin, níl an locht ar na hiarrthóirí tearmainn as sin, agus mar a dúirt oibrí pobail atá lonnaithe sa Ghaeltacht liom, ‘níl postannaí ann daofa … níl siad ag iarraidh a bheith ina gcónaí sa Ghaeltacht’.

Is ar an stát atá an locht as an aighneas seo, mar nach n-aithnítear an Ghaeltacht mar phobal beo atá i dteideal fostaíochta agus ionaid sóisialta.

An Ghaeilge

I dtaobh cúrsaí teanga de, mheas an t-oibrí pobail céanna nach mbeadh na hiarrthóirí tearmainn ag athrú cúrsaí teanga, ach gurb é gradam an Bhéarla agus daoine aitheanta áitiúla ag brú an Bhéarla a thiomáinfeadh an t-iompú teanga, cé go bhfuil neart daoine áitiúla ag cothú na teanga.

Labhair mé le sochtheangeolaí ar an gceist chéanna, agus mar a d’áitigh siad, ‘níl aon taighde go bhfios dom déanta ar mheall imirceach a bhogadh isteach … [ach] is léir go mbeidh tionchar acu ar an iompú teanga sa bpobal’.

I mo thuairim féin, is botún a bheadh ann líon suntasach daoine gan Ghaeilge a chur isteach i gceantar Gaeltachta a bhfuil an phleanáil teanga ar bun ann, bíodh siad ina n-iarrthóirí tearmainn nó Éireannaigh gheala gan Ghaeilge. 

Ar an ábhar sin, bheadh contúirt níos mó i dtaobh na teangeolaíochta dá dtógfaí eastát buan lán Bhéarlóirí, mar a tharla i mBearna le déanaí, ná ó iarrthóirí tearmainn a bheadh in óstán go sealadach. Níor chualathas gíog ná míog ón eite dheas i bhfad amach faoi choilíniú Béarlóirí geala ar an nGaeltacht. Tríd is tríd, ba chóir tacú le héileamh Tinteán ‘straitéis daonra agus tithíochta’ don Ghaeltacht a fhorbairt a chinnteodh fás inbhuanaithe do na ceantair sin.

D’fhéadfadh líon áirithe iarrthóirí tearmainn agus inimirceach a bheith mar chuid den straitéis chéanna. Tá éirithe le cúpla scoil Ghaeltachta, a bhí i mbaol a ndúnta de bharr an bhánaithe tuaithe, páistí ón iasacht a spreagadh i dtreo na Gaeilge. Agus tá ag éirí leis an tionscadal Le Chéile de chuid Chonradh na Gaeilge eachtrannaigh a thabhairt i dtreo na Gaeilge, cé gur gá é leathnú amach go mór.

Rátaí na hinimirce

I dtaobh na hinimirce de, ó 2020 go háirithe, tá fás as cuimse tagtha ar líon na n-imirceach atá tagtha isteach i stát na sé chontae is fiche. Ag tabhairt na mblianta 2020-2024 san áireamh, meastar go mbeidh thart ar 320,000 sa bhreis ar an daonra tar éis teacht. 

Tá meascán cúiseanna leis seo: ionradh na Rúise ar an Úcráin, iarrthóirí tearmainn ón Afraic agus an Meánoirthear, éileamh saothair na gcomhlachtaí teicneolaíochta agus tógála, easpa altraí, dochtúirí is araile san earnáil sláinte, agus easpa oibrithe san earnáil fáilteachais. Beidh fás 6.4% tagtha ar dhaonra an stáit in achar ceithre bliana de bharr na himirce, rud atá as riocht le tíortha eile na hEorpa. 

Más ag caint ar leibhéal an stáit nó an leibhéal logánta atáimid, is é an inbhuanaitheacht an phríomhghné gur gá díriú air. Laistigh den chóras mar atá, agus gnáthdhaoine in iomaíocht lena chéile do bhlúiríní saibhris lucht an rachmais agus é ag dul deacair dóibh teacht ar lóistín agus seirbhísí, de réir dealraimh ní bheidh sé inbhuanaithe arduithe suntasacha d’imircigh, murab ionann agus iarrthóirí tearmainn, a spreagadh ar mhaithe le héilimh an lucht gnó agus na gcóras stáit a shásamh.

De réir fhigiúirí na hInstitiúide Taighde Eacnamaíochta agus Sóisialta, mar shampla, is ionann an t-éileamh ó imircigh ar thithíocht agus 50-60%, rud atá ag cur leis an mbrú ar an stoc tithíochta.

Mura dtagann athrú ó bhonn ar chur chuige an stáit i dtaobh na tithíochta de, agus mura dtógtar tithíocht uilíoch phoiblí ar mhúnla Vín, Shingeapór, na Fionlainne is araile, agus má leantar le rátaí na hinimirce mar atá, is cinnte go bhfuil tuilleadh coimhlinte sóisialta i ndán dúinn. Déanfaidh an eite dheas i bhfad amach gach iarracht teacht i dtír ar an gcoimhlint sin.

Ar an dea-uair, i gCarna tá sé beartaithe ag muintir na háite teacht le chéile chun ‘óstán pobail’ a chruthú. In éagmais tacaíocht ón stát, is é an féintuilleamaí an cur chuige is fearr.

Every so often ‘journalists’ in the Twenty-Six Counties deign to allow discourse on the Irish language in the English-language media. The release of census results every five years usually stirs up some discussion on the state of the language in modern Ireland, before the question is then forgotten about for another few years.

More often than not, the purpose of discussing the Irish language is motivated, not by a need to find ways in which to promote our native tongue, but instead, and as with many other topics aired by the media, the purpose is to stir controversy.

This motivation, arising from a colonial loathing of the Irish language, is done consciously and with purpose. We do not need to stray too far into the past to see examples of this, we only have to look to last week with the repeated attacks by Newstalk presenters against the language and the incoherent ramblings of journalist Brenda Power on RTÉ’s Upfront programme.

On the show, Power claimed that the Irish language was ‘dead’, despite the clear evidence of its continued survival both as a community language and in various spheres of Irish society, from the education system straight through to the media.

On other occasions this process of denigration operates at a subconscious level and is couched in terms of ‘humour’. The bizarre ‘bit’ on last Saturday’s Late Late Show in which US presenter Conan O’Brien was coaxed into mocking the Irish-language names of people in the audience was an illustration of this self-loathing colonial cringe. Evidently, the Anglocentric mind finds great amusement in different languages having different phonetic systems.

In the Six Counties, this colonial opposition manifests in unionist hostility to every aspect of the Irish language, with the current point of focus of this being fervent unionist opposition to the erection of bilingual signage in Belfast and in other urban centres.

Although there is a spectrum of usage, the Irish language essentially operates on two interlinked levels in Ireland – within the education system and outside the education system.

Many sociolinguists maintain that languages which are robust will see high levels of intergenerational transmission and community usage. This mainly occurs in the Gaeltachtaí, although these areas are under serious threat due to their historic marginalisation, lack of infrastructure, and lack of democracy in how they are run.

Despite the overall importance of the Gaeltachtaí as a fount of the language for speakers elsewhere, both linguistically and in terms of Gaeltacht natives involved in Irish-language media and education, little time is given in the English-language media to discussing the maintenance of these areas.

The impact of the housing crisis, the blight of holiday homes, the lack of broadband, poor infrastructure such as roads and quays, an over-reliance on the fickle tourist industry to sustain the economy, and the progress of the language planning process are all issues that should be up for discussion when talking about the future of the Gaeltachtaí.

However, one topic that the English-language media does regularly discuss is the matter of ‘compulsory Irish’ within the education system. Undue focus on this aspect of the discussion around the Irish language pleases the old guard anti-Gaeilge types resentful at having been ’forced’ to read Peig in the 1970s.

Such discussions rarely deal in facts and almost always bring myths around the language to the fore. One contributor on RTÉ’s Upfront programme that discussed ‘compulsory Irish’ bizarrely stated that he was a huge fan of history, yet appeared almost enthusiastic to see the death of the Irish language.

Gladly, as illustrated by numerous surveys over the years, such viewpoints are in the minority and most people are in favour of continued state support for the Irish language in the education system.Play

The Department of Education is to blame for much of the ire that is directed at the teaching of Irish within the education system in the Twenty-Six Counties.

Since the Twenty-Six County economy began to shift towards a more globalised system in the 1960s, the Department has consistently eroded the status of the Irish language within English-medium schools.

The updated curriculum recently published by the Department removed a further half an hour of Irish instruction from the time allocated to subjects for English-medium schools. There is much talk of reforming ‘teaching methods’ for Irish, but the amount of time required to acquire the language is key, and this has been constantly eroded over the last number of decades by the Department.

One commentator recently noted that the Department is seeking to “kill the Irish language by stealth” within the education system. The lax derogations system recently introduced for students who do not wish to take Irish at Leaving Certificate level confirms this.

Tens of thousands of students are now opting out of learning Irish on spurious grounds, despite the Department of Education being warned that this would happen.

Moreover, the Department and others who support this derogations system and who argue against Irish being a core subject, use spurious arguments citing ‘multiculturalism’ and ‘inclusivity’ to state that foreign born students be allowed to opt out of learning Irish. This is in fact a racist policy, the real essence of which is the belief that people who arrive from overseas are not be capable of learning Irish, or have no interest in integrating into Irish society through acquiring Irish.

The same Department has also consistently stood in the way of the founding of gaelscoileanna. Between 25% to 50% of parents in the Twenty-Six Counties would send their children to a gaelscoil or gaelcholáiste if given the opportunity, yet 102 years after the founding of the state only 8% have this opportunity.

Removing Irish as a core subject in the wider-education system will only erode the Irish language further, it will not “allow those who are serious about it, to study it” as some may claim. It will only remove the option for the many who want to study.

‘Compulsory Irish’ provides a decent foundation on which to expand the teaching of Irish.

More resources need to be put into the teaching of Irish in English-medium schools, with the progressive phasing in of the teaching of some subjects through Irish. In combination with this, a critical mass of gaelscoileanna should be built up to provide a real foothold of competency in the language for hundreds of thousands of people across the state.

More immediately, and away from the focus on ‘compulsory Irish’, those Gaeltachtaí which are under severe pressure need to receive increased investment from the state in the form of Universal Public Housing and the provision of local services, two measures which will sustain the next generation of Irish speakers who use the language as a communal one.

The re-establishment of Irish as an everyday living language can only work if it is led by a community driven movement, adequately resourced by state funding that is ring-fenced and secure.

Beidh Misneach BÁC ag reáchtáil comóradh ar Mháirtín Ó Cadhain an Satharn beag seo an 15ú Deireadh Fómhair i Reilg Chnoc Iaróm, BÁC 6.

Bhásaigh an Chadhnach ar an 18ú Deireadh Fómhair 52 bliain ó shin. Táimid, mar thír, mar Ghaeil, fós i bhfad uaidh fís an Chadhnaigh, fís den “Poblacht Shóisialach Ghaelach 32 Contae”.

Cé go ndéantar neart cur agus cúiteamh faoina litríocht i saol na Gaeilge, is annamh a gcloistear faoina bpolaitíocht. Ceann de na Gaeil is mó le rá san fhichiú haois, theastaigh poblacht shóisialach uaidh.

Beidh an staraí iomráiteach, Aindrias Ó Cathasaigh, mar chainteoir ag an gcomóradh agus tabharfaidh sé léargas ar shaol agus polaitíocht an Chadhnaigh.

Tá neart scríofa ag an gCathasach ar chúrsaí an eite chlé agus ar stair na Gaeilge, ina theannta dírbheathaisnéis den Chadhnach “Ag Samhlú Troda: Máirtín Ó Cadhain, 1905-70 (Coiscéim, 2002)”.

Fáilte roimh chách

le Tadhg Mac Eoghain

Bhí an phribhléid agam le déanaí freastal ar Bhród na Gaeltachta i gCloich Cheann Fhaola i dTír Chonaill. Ócáid ar leith, thar a bheith speisialta a bhí ann – seachtain a bhí lán d’fhilíocht, ceol, craic, stair, feachtasaíocht agus pobal. 

Ba é an chéad uair riamh a reáchtáladh ceiliúradh dá leithéid sa Ghaeltacht, agus is iomaí uair i rith na seachtaine a chuala mé ó lucht LADTA+ na háite nár shamhlaigh siad riamh go dtiocfadh leo a bheith chomh foscailte agus chomh feiceálach mar dhaoine aiteacha ina gceantar féin. 

I lár na seachtaine, reáchtáladh ócáid dar teideal ‘Cúlchaint Aiteach’ le Izzy Kamikaze, Brian Lacey agus Seán Ó Dubhchon, comhrá idir an triúir maidir le stair fheachtasaíocht an phobail aitigh in Éirinn, agus leag Izzy Kamikaze béim ar cé chomh tábhachtach is atá sé feachtasaíocht LADTA+ a dhéanamh taobh amuigh de na cathracha agus na bailte móra.

San am atá thart, bhí ar fhormhór na ndaoine aiteacha dul ar deoraíocht sna cathracha chun a bheith ábalta teacht amach go sábháilte, ach anois tá daoine ag seasamh suas agus ag éileamh an ceart a bheith dílis dóibh féin ina mbailte dúchais féin.

Agus tá ag éirí leo – is léir ó thacaíocht phobal an Fháil Charraigh go bhfuil spás ann sa Ghaeltacht don phobal aiteach. Bhí na Croisbhealaí maisithe le bratacha bogha báistí agus tháinig slua mór daoine amach don mhórshiúl Dé Sathairn chun lucht an Bhróid a spreagadh agus tacaíocht a thabhairt dóibh. 

Dul chun cinn nach beag atá i gceist leis sin, ní hamháin maidir le cearta LADTA+ ach maidir le staid na Gaeilge sa Ghaeltacht chomh maith. Mura mothaíonn daoine óga gur gá imeacht as an cheantar siocair go bhfuil siad ‘difriúil’, seans go bhfanfaidh níos mó cainteoirí dúchais ina mbailte dúchais féin, ag cur le saol agus cultúr na háite. 

Dúirt duine amháin liom, agus muid ag siúl linn sa mhórshiúl, go raibh sí ag smaointeamh faoi níos mó ama a chaitheamh ar ais sa cheantar anois i ndiaidh a saol fásta ar fad a chaitheamh i mBaile Átha Cliath. Mar a dúirt Izzy Kamikaze, is trí dhlúthpháirtíocht amháin a leanfaidh an pobal LADTA+ ar aghaidh ag dul chun cinn agus is dlúthpháirtíocht a thabharfaidh daoine ar ais chuig an Ghaeltacht.

Míle buíochas don choiste eagraithe – Pól Penrose, Marc Mag Riada, Brian Lacey, Sam Ó Fearraigh, Mel Bradley, agus Isabel Ní Chuireáin – as an obair chrua atá déanta acu chun ócáid chomh tábhachtach agus stairiúil leis seo a reáchtáil. 

Tá a fhios agam go bhfuil achan duine ar bís le feiceáil cad é atá le teacht sa todhchaí!

Tháinig ionadaithe ó chraobhacha Misneach as gach cearn den tír chuig Meitheal Misneach i dTír an Fhia, Conamara ag an deireadh seachtaine.

Ba é an chéad chruinniú náisiúnta fisiciúil a bhí ag Misneach le dhá bhliain agus cé go raibh go leor eagrúcháin agus pleanála le déanamh don bhliain atá amach romhainn, bhí am ann don chraic agus don spraoi freisin, le ceol, ól agus cluiche poc fada ar an bpáirc imeartha.

Tá muid fíorbhuíoch as an gcúnamh a thug Muintearas agus muintir Thír an Fhia dúinn an Mheitheal seo a eagrú, agus freisin ár mbuíochas leis an mbanna ceoil Dysania a bhí ag casadh dúinn agus an rapálaí Oisín Mac agus na hamhránaithe breátha uilig eile.

Ar aghaidh linn le obair Misneach ar fud na tíre! Ní teanga go pobal agus ní pobal go teanga.

Chuir an cás inar seoladh seanbhean 96 bliain d’aois soir ó Ospidéal an Daingin go Cill Airne, ainneoin leapacha folmha bheith ar an láthair, déistin ar go leor daoine an tseachtain seo caite.

Labhair mac na mná, Diarmuid Ó Beaglaoi, go paiseanta leis na meáin chun aird a tharraingt ar chruachás a mháthar.

Cé go bhfuil dosaen leaba saor ann in Ospidéal an Daingin, níl a dhóthain altraí ann chun freastal orthu.

Agus cén fáth go mbeadh?

Ó bhlianta na géarchéime eacnamaíochta ar aghaidh, de bharr cinntí a ghlac rialtas i ndiaidh rialtais, tá pá agus coinníollacha na mbanaltraí tar éis dul in olcas.

Bhí mórshiúl mór ag ceardchumann na n-altraí, an INMO, siar i 2019 chun aird a tharraingt ar an easpa foirne sa chóras sláinte trí chéile. Faraor, chlis ar mhisneach lucht ceannasaíochta an cheardchumainn ag an bpointe criticiúil agus níor baineadh gealltanais fhollasacha amach ón rialtas.

Má tá fadhb earcaithe agus easpa foirne sa chóras sláinte trí chéile, ní nach ionadh go bhfuil ospidéil tuaithe ar leac na Gaeltachta thíos go mór leis.

Mar bharr ar dhonas na ndroch-choinníollacha pá, bheadh ar altra óg atá ag iarraidh cur fúthu i gceantair thuaithe dul i ngleic le heaspa seirbhísí, easpa leathanbhanda agus easpa tithíochta ar cíos réasúnta.

Le linn na paindéime bhí an rialtas i mBaile Átha Cliath ag séanadh go raibh ábhar altraí ag dul gan íocaíocht, ainneoin an fhianaise uilig go raibh míleas á bhaint astu.

Tá tuilleadh fianaise thar sáile.

Ní gá ach breathnú ar na mílte altra atá tar éis dul ar imirce chun na hAstráile nó go NHS Shasana, áit a bhfuil na coinníollacha rud beag níos fearr. Is mian le go leor acu siúd teacht abhaile ach feabhas curtha ar chúrsaí tuarastail agus tithíochta.

Is cuid den chrapadh ar chórais phoiblí a fheictear i réimsí eile, amhail iompar agus oideachas, é an easpa altraí a fheictear anois sna hospidéil, ospidéil Ghaeltachta ina measc.

Crapadh é seo a tharlaíonn mar phróiseas lárnach den chóras eacnamaíochta ina maireann muid. Is dlúthchuid mar sin an córas eacnamaíochta céanna i bpróiseas an bánú tuaithe.

Is mithid dúshlán a thabhairt don chóras seo agus acmhainní na tíre a dháileadh ar bhealach cothrom. Mura dtugtar an dúshlán sin, leanfar le scrios na tuaithe agus beidh tuilleadh cásanna de na scéalta truamhéalacha seo ar na bacáin.

Pléann ball Misneach, Tomás Ó Loinsigh, na hathruithe atá ag teacht ar an gcomhshaol; comhshaol na Gaeilge san áireamh

Tá go leor rudaí ann nach n-aithnítear go bhfuil siad in easnamh, go dtí go bhfeictear arís go tobann iad tar éis tamall fada gan a n-easnamh a thabhairt faoi ndeara. 

Is annamh anois a fheictear snáthaidí móra ná creabhair capaill ná an iomaí feithid bheag eile nach bhfuil de Ghaeilge ná de Bhéarla agam, mar jackeen a rugadh i dtreo dheireadh an fichiú haois, le cur síos orthu. 

Ach is cuimhin liom na feithidí sin do mo chrá ar fheirm m’uncail i gContae an Chabháin agus mé ag cuidiú (nó sin a cheapas agus níor bhréagnaíodh mé) le m’athair ann mar ghasúr. 

Agus ansin le cúpla lá anuas, nuair a mhothaigh mé iad ag baint greim asam arís, d’airigh mé cé chomh fada is a bhí sé ó chonaic mé iad. Is cuimhin liom chomh maith, agus muid ag taisteal abhaile ar chúlbhóithre dorcha, scáth gaoithe an ghluaisteáin clúdaithe le feithidí beaga, meallta ag soilse tosaidh an chairr. 

Ní fheictear sin anois. Tá córas feirmeoireachta monashaothraithe agus scaipeadh sciodair agus lotnaidicíde tar éis deireadh a chur leo uile, is dócha.  

Ar an bhfeirm chéanna, blianta fada ó shin, bhíodh capaill ann chun obair na feirme a dhéanamh, agus gort coirce curtha ar leataobh chun ábhar beatha a sholáthar dóibh, agus sa ghort sin bhíodh piasún agus éin eile, a d’fhéadadh iad fhéin a chothú ón choirce céanna. 

Anois, níl ar an bhfeirm ach beithígh, agus níl áit ann don fhiadhúlra uile eile a mhaireadh leo air tráth.

Agus ní ar na feirmeacha amháin atá seo ag titim amach. Tá éisc na farraige ag dul in éag leis an ró-iascaireacht atá ar bun. 

Aon iascaire ar mian leo a bheatha a chothú ar an bhfarraige, níl an dara rogha acu anois ach páirt a ghlacadh sa ró-iascaireacht chéanna, mar is é sin a chuireann an córas caipitlíoch iachall orthu a dhéanamh. 

Sna portaigh, ar sean-nós traidisiúnta agus dúchasach (agus eistarraingtheach) na tíre seo, tá móin fós á baint bliain in aghaidh bliana, ag scriosadh gnáthóg dhúlra agus linn carbóin, agus ag scaoileadh carbóin – ach gan foinse in-athnuaite fuinnimh faoi smacht an phobail, cén rogha atá ag teaghlaigh thuaithe ach an mhóin a bhaint agus a dhó?

Agus b’fhéidir gurb é sin an chúis nach bhfuil an stór focal agam chun cur síos cruinn a dhéanamh ar an dúlra seo ar fad – ní bhaineann sé le mo shaol ná le saol duine nó dála sa tír seo anois. 

Cad is fiú, sa lá atá inniú ann, an t-ainm cruinn traidisiúnta a bheith agat ar éan atá ag dul in éag, ar chrann nach féidir luach adhmaid a fháil uirthi, ar athrú tapaidh ar an aimsir nó cith tobann baistigh, nuair atá muid sáinnithe slán sábháilte sa ghluaisteán nó os comhair na teilifíse?

Is dócha nach aon rud nua í seo i stair an chine dhaonna. Ní hí an fichiú haois an chéad uair atá scrios iomlán déanta ag daoine ar an gcomhshaol mórthimpeall orthu. 

Dar ndóigh, rinne na hEorpaigh scrios ar fhiadhúlra (agus ar shochaithe daonna) Mheiriceá nuair a thosaigh siad ar an mhórchríoch sin a choilíniú sa séú chéad déag. Ach b’fhéidir gurb í seo an chéad uair go bhfuil seo ag tarlú ar scála domhanda.

Is minic le tamaillín beag anuas a fheictear inbhuanaitheacht teanga agus dúlra á phlé sa chomhrá céanna. 

Tá an-phlé ar cheisteanna timpeallachta sna meáin Ghaeilge, agus tá leabhair ar díol anois ag tarraingt aird ar an nasc ársa idir an teanga Ghaeilge agus tírdhreach agus timpeallacht na tíre seo. Ach ar shlí éigin, uaireanta mothaím nach bhfeictear méad agus donas an chruacháis atá ann ó thaobh na teanga agus an chomhshaoil de.

Le cúpla seachtain anuas, chualathas nach bhfuil ach 23% de theaghlaigh Ghaeltachta ag tógáil a gclann le Gaeilge. Is teanga dhaoine aosta na Gaeltachta í an Ghaeilge anois – níl ach 16% de dhaoine óga faoi bhun 18 bliain d’aois as an Gaeltacht ag labhairt na teanga go laethúil lasmuigh den chóras oideachais. 

Figiúirí iad seo atá an-chosúil leis na figiúirí a tháinig amach anuraidh, a léirigh nach bhfuil ach deich mbliain fágtha ag Gaeilge na hAlban mura mbíonn athrú mór ar chur chuige an rialtais ansin chun dul i ngleic leis an ngéarchéim atá á fulaingt ag an teanga, áit a bhfuil mórchuid na gcainteoirí sna caogaidí nó níos sine. 

Is rí-shoiléir atá sé leis na staitisticí úra os ár gcomhair, agus gan aon dalbhadh orainn nach bhfuil cás na Gaeilge mórán níos fearr.

Seachtain nó dhó ina dhiaidh sin, i lár tonn teasa millteanach ar fud na hEorpa agus Mheiriceá Thuaidh, agus tuillte uafásacha ag titim amach in áiteachaí eile, foilsíodh tuairisc nua de chuid an Painéal Idir-Rialtasach ar an Athrú Aeráide maidir leis an ngéarchéim aeráide.

Cuirtear in iúl sa tuairisc go bhfuil aimsir den chineál seo ag dul in olcas agus i minicíocht, agus go bhfuilimid cheana féin buailte leis an bpointe claochlaithe, pointe nach mbeidh (nó nach bhfuil) aon filleadh uaidh. 

Agus, ag féachaint ar mhéad na faidhbe sin, tá sé rí-shoiléir nach bhfuil aon fhiúntas ag baint le haon iarracht aonair cúrsaí a athrú – athrú iomlán chórais atá de dhíth.

Nuair a airím ainmhithe nó feithidí nach bhfaca mé le tamall i gceantar éigin atá scoilte amach ón fheirmeoireacht mhonashaothraithe arb é bunleagan na feirmeoireachta sa tír seo agus i ngach aon tír sa lá atá inniú ann, nó nuair a chloisim páistí óga Gaeltachta ag caint eatarthu fhéin as Gaeilge, bíonn idir áthas agus brón orm. Mothaím brón mar dhuine a bhfuil sé de phribhléid aige gnéithe de shean-domhain atá ar tí imeacht go deo a fheiceáil nó a chloisint. 

Nuair a bhristear leis an slabhra trasghlúine a théann siar na mílte bliain trínar sheoladh teanga ar aghaidh ó ghlúin go glúin – agus tá an eachtra mílaoiseach seo ag tarlú timpeall orainn inniú – agus nuair a cailltear gnáthóg dhúlra, níl aon bhóthar siar. 

Ní féidir an slabhra briste a chuir le chéile nó an ghnáthóg a athógáil mar a bhí. 

Cinnte, is féidir an Ghaeilge a fhoghlaim anois go héasca ar líne nó ó leabhair, agus cinnte, má thagann deireadh leis an gcine daonna (rud nach gcreidim a tharlóidh, beidh lucht an rachmais ann i gcónaí, iad slán sábháilte ina gcathracha aerchóirithe agus teochtrialaithe, agus beidh na bochtanaigh ann i gcónaí chomh maith, gan aon cheist, gafa i gcathracha fairsinge, gan aon chosaint acu ón timpeallacht, ón salachar, ón ghalar, ó iarmhairtí millteanacha an athrú aeráide), b’fhéidir go dtiocfaidh an dúlra ar ais chuici féin, ach ní hí an dúlra céanna a bhéas ann – tá ainmhithe ‘s éisc ‘s éin atá imithe ina n-iomlán anois, ró-iascaireacht déanta orthu nó a mbiashlabhra iomlán scriosta againn.

Uaireanta mothaímid go bhfuilimid ag cónaí i ndomhan atá ag fáil báis.

Ach anseo is ansiúd, bíonn fíorsplancacha an dóchais le feiceáil. I mBéal Feirste, tá naíonra á chur ar bun ag gníomhaithe cróga in oirthear na cathrach, ainneoin bagairtí roinnt biogóidí Gaelfóbacha. 

I mBéal Feirste, cathair ina bhfuil an Ghaelscolaíocht ag dul ó neart go neart, ón am ar bunaíodh Bunscoil Phobail Feirste, in aghaidh gach iarracht an stáit í a chur faoi chois, tá an Ghaeilge anois mar cheann des na huirlisí is láidre le dhá phobail scoilte a thabhairt le chéile.

I mBéal Feirste a cuireadh ar bun an chéad iarracht pobal labhartha Gaeilge a bhunú go tíreolaíoch i gceantar faoi leith ar Bhóthar Seoighe, nach raibh lonnaithe sa Ghaeltacht féin ach san iar-Ghaeltacht. 

Tá torthaí na hiarrachta sin le clos inniú i measc na ndaoine óga a bhfuil an teanga in úsáid acu ar na sráideanna agus i gcaiféanna na cathrach. 

B’fhéidir go mbristear an slabhra anseo nó ansiúd, ach in áit eile cuirtear tús le slabhra nua. 

Is sampla í Béal Feirste dúinn ar fad – más saol trí Ghaeilge atá uainn, ní mór an Ghaeltacht a chosaint, ach chomh maith le sin beidh orainn troid san áit ina bhfuilimid, bíodh sin sa chathair nó faoin tuath. 

Le domhan atá ag éirí níos uirbí gach aon lá – de réir na Náisiún Aontaithe tá breis is leath de dhaonra an domhain anois ina gcónaí i gcathracha agus ceantracha uirbeacha, an tromlach ollmhór dóibh sin i slumaí bochta, don chéad uair riamh i stair an chine dhaonna – muna bhfuil spás sna cathracha don Ghaeilge, ní bheidh ann di amach anseo. 

Agus b’fhéidir gur féidir splancacha den chineál céanna a airint leis an chomhshaol. Ní bheidh rudaí mar a bhí riamh arís. 

Ach an cheist mhór atá romhainn anois ná an scaoilfimid do lucht an rachmais (agus ar scála domhanda, sin cuid mhór den Eoraip agus na Stáit Aontaithe) iad féin a chur faoi ghlas laistiar de bhallaí arda an chiníochais agus an fhuatha, agus an mhórchuid againn a fhágáil lasmuigh den doras, san fhásach atá le déanamh den domhan? Nó an dtroidfimid chun réiteach cóir a bhaint amach, chun tograí ón mbun aníos a chur ar bun, chun domhan slán agus saor a chur ar fáil do chuile dhuine air? 

Tá tograí i gceantracha tuaithe na tíre seo curtha ar bun le blianta beaga anuas, chun smacht an phobail áitiúil a fháil ar fhuinneamh inathnuaite, feirmeacha gaoithe phobail a thógáil agus an fuinneamh sin a chur chun leas an phobail chéanna, agus briseadh amach ón mhargadh fuinnimh agus breosla eistarraingtheach domhanda. 

Tá fuinneamh na gréine chomh flúirseach sin agus an teicneolaíocht chomh forbraithe anois, gurb í an bac is mó atá air sa lá atá inniú ann mar chóras cumhachta, ná nach bhfuil brábús le dhéanamh as. 

Ach más deireadh leis an gcóras caipitlíoch, eistarraingtheach, is cúis leis an ngéarchéim aeráide atá uainn – agus ag an bpointe seo ní dócha go bhfuil aon chaoi eile chun saol cóir a chur ar fáil do thromlach mór an chine dhaonna – is é seo atá le déanamh. 

Beidh focail nua Ghaeilge ag teastáil chun cur síos ceart a dhéanamh ar dhomhan úr den chinéal sin.

Tuairiscíodh ar Thuairisc.ie le déanaí nach raibh “taifead ar bith ag Údarás na Gaeltachta d’aon chás le deich mbliana inar sháraigh comhlacht a dhualgas i leith na Gaeilge”

Léiriú soiléir é seo ar phríorachtaí, nó easpa príorachtaí, an Údaráis. Tá taighde déanta, nach féidir a shéanadh, a léiríonn an damáiste don Ghaeilge a dhéanann comhlachtaí áirithe nach bhfuil aon mheas acu ar chearta teanga.

Tá sé mar chuid de na prionsabail is bunúsaí sa bpleanáil teanga gur gá monatóireacht leanúnach a dhéanamh ar aon pholasaí le cinntiú go bhfuil sé ag feidhmiú mar ba cheart.

Fiú dá gcreidfeadh muid an leithscéal bacach (ar bhréag í, is cinnte) atá ag an Údarás “nach bhfuil an teicneolaíocht acu” le taifead a choinneáilt ar cé mhéad babhta a sháraigh chliantchomhlachtaí na coinníollacha teanga a bhaineann leis an airgead poiblí a fhaigheann siad, ní léiríonn sin ach go bhfuil siad dall ar phrionsabail na pleanála teanga!

Tá Misneach sásta seasamh suas don Údarás nuair is cuí, mar tuigeann muid méid na gciorruithe a fuair a mbuiséad le linn aimsir na déine agus na deacrachtaí eile atá acu.

Ach léiríonn an scéal seo aríst ar ais nach bhfuil an cur chuige atá acu – ag tarraingt comhlachtaí móra chun na Gaeltachta ar feadh tréimhse ghearr le deontais agus an gealltanas d’oibrithe nach bhfuil mórán de rogha eile acu ach glacadh le cac na mbainisteoirí – nach bhfuil sé feiliúnach ná éifeachtach.

Ní aon ionadh é dúinn go raibh Príomhfheidhmeannach an Údaráis ag cosaint Randox le déanaí as an r-phost aineolach a seoladh ag impí ar dhaoine bheith ag cumarsáid i mBéarla amháin.

Níl taifead acu ar líon na saraíochtaí mar níl siad ag iarraidh go mbeadh an t-eolas sin ar fáil go poiblí, ná bíodh aon dabht faoi.

Tá sé in am do na Gaeil seilbh a ghlacadh ar a dtodhchaí féin seachas a bheith ag brath ar chomhlachtaí caipitleacha. Níl cúis ar bith ann nach bhféadfaí na tionscadail céanna Gallda a mbíonn an tÚdarás ag sodar ina dhiaidh a reáchtáil ar bhonn comharchumannach Gaelach.

Tá ceist athaontú na tíre go mór i mbéal an phobail i láthair na huaire. An tseachtain seo caite pléadh an cheist ar Claire Byrne Live ar RTÉ.

Ach, i ndáiríre, ó chinn an tAontas Eorpach agus Rialtas na Breataine teorainn eacnamaíochta na tíre a lonnú i Muir na hÉireann, tá an cheist ag dó na geirbe do na haontachtóirí ó Thuaidh níos mó ná riamh roimhe.

Go dtí seo, tá an dioscúrsa tar éis a bheith an-chúng. Tá béim ar cheisteannaí siombalacha, amhail bratachaí, amhráin náisiúnta agus teidil chumhachta ar nós Taoiseach agus Tánaiste.

Dealraíonn sé go bhfuil leithéidí Leo Varadkar sásta ísliú céime a thabhairt do stádas oifigiúil na Gaeilge. Is fiú an tseift seo aige a thuiscint i gcomhthéacs stráitéis páirtithe na heite deise ó Dheas.

Is mian le bunaíocht an Sé Chontae Fhichead neamhaird a dhéanamh do na buncheisteannaí socheacnamaíochta a spreagfaidh daoine chun an athaontaithe.

Ach, má tá an t-athaontú le tarlú ar aon chuma, b’fhearr leo go dtiocfadh stát Dhá Chontae is Tríocha nualiobralach ar an bhfód – stát ina mbeadh “meas” léirithe don “dá thraidisiún”, ach stát ina mbeadh an lámh in uachtar ag lucht an rachmais go fóill.

Mar is eol dúinn, ní dhearna Fine Gael ná Fianna Fáil faic ar son na Gaeltachta ná na Gaeilge leis na blianta anuas ach tua na gciorruithe a bhualadh anuas uirthi.

In’ ainneoin sin, beidh an dá dhream sásta leas a bhaint as ceist na teanga mar thicéad gill. Creidtear go sásófar sciar de na haontachtóirí má thugtar ísliú stádais don teanga.

I ndáiríre, na haontachtóirí sin atá chomh binbeach in aghaidh na Gaeilge, níl seans dá laghad go vótálfaidís ar son Éire Aontaithe ar aon chaoi. Ar an lámh eile, tá sciar den phobal aontachtach nach bhfuil i gcoinne na Gaeilge, nó atá ina bhfabhar fiú, mar a bhfeicimid ó obair Linda Ervine agus daoine eile nach í.

Shásódh bunreacht nua, ina mbeadh cearta ar chomhchéim ag dreamanna mionlaigh, an chuid sin den phobal aontachtach. Ní gá go mbeadh ísliú stádas don Ghaeilge i gceist ina leithéid de bhunreacht, ach go mbeadh sé soiléir nach sárófar “cearta” na n-aontachtóirí cloí leis an mBéarla más é sin a roghnaíonn siad.

Is mithid do na Gaeil teacht le chéile, na heagraíochtaí stáit ach go háirithe, chun dul i ngleic le hathaontú na tíre nó fágfar ar leataobh an teanga.

An rud atá de dhíth ná gluaiseacht ón mbun aníos a mbeadh ag éileamh Phoblacht na n-Oibrithe don stát nua – sé sin go mbeadh na hoibrithe i gceannas ar a láthair oibre agus go mbeadh córas daonlathach ann i dtaobh na cumhachta polaitiúla agus na teanga de.

Mar is eol dúinn, faraor, is mór an bhearna uaireanta idir an rud atá de dhíth agus an rud atá réadúil san am i láthair.

An rud a bhí soiléir ó chlár Claire Byrne, ná go raibh gach aon tuairim le cloisteáil ann ach tuairim an Chonghailigh agus tuairim an Chadhnaigh. Tá faitíos ar an mbunaíocht roimh an traidisiún sin.

Mar sin, cuirimis an traidisiún sin i lár an aonaigh.

Iarrfaimis córas sláinte uilíoch don tír ar fad, córas tithíochta poiblí faoi stiúir an stáit, cearta oibrithe feabhsaithe do chách, infheistiú ollmhór san infreastruchtúr glas, agus athdháileadh maoine ó chomhlachtaí móra ilnáisiúnta i dtreo na seirbhísí poiblí.

Iarrfaimis, anuas air sin, deireadh le ról na hEaglaise Caitlicí i gcúrsaí sláinte agus oideachais na tíre, deireadh leis an gcóras oideachais príobháideach, cearta ginmhillte don tír, cearta féiniúlachta, agus cothromaíocht pá.

Tá dualgas orainn iarracht a dhéanamh an dioscúrsa a stiúradh sa chaoi is go mbíonn cur agus cúiteamh faoi na nithe forásacha seo.